Morali dhe sjelljet

Morali dhe sjelljet Shërimi i shpirtrave.

 

 

Autor: Ebu Muhammed Ali ibn Ahmed Ibn Seid Ibn Hazm el-Endelusi el-Kurtubi.

Burimi: “El-Ahlak ue Es-Sijer Fi Mudauat - In-Nufus ue Tehdhib”

Përktheu: Grup Përkthyesish.

 

Në emër të All-llahut, të Gjithë mëshirshmit, Mëshirëplotit!

Ebu Muhammed ibn Ali ibn Ahmed ibn Seid ibn Hazmi, jurist sheri’ati nga Endelusi, RahimehUllah, thotë: - Lavdi Allahut për dhuntitë e Tij të mëdha. Allahu e bekoftë Muhamedin (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem), robin e Tij, Vulën e pejgamberëve; Allahu u dhëntë atyre lumturinë e përjetshme. Atij i mbështetem për çdo aftësi e fuqi që mund të kem, dhe kërkoj ndihmën dhe mbrojtjen e Tij nga të gjitha tmerret dhe të këqijat e kësaj bote, dhe Ai më shpëtoftë nga llahtaria dhe vuajtja në botën tjetër.

Tash, në këtë libër kam përmbledhur ide të shumta nga të cilat Allahu, Dhuruesi i mendjes, ma mundësoi të përfitoja nga dita në ditë dhe me ndërrimin e rrethanave, duke më lejuar të kuptoja peripecitë e fatit dhe të kontrolloja rrjedhat e tyre deri në atë masë, saqë i kam kushtuar kësaj një pjesë të madhe të jetës sime. Unë kam zgjedhur që t’i zotëroja këto probleme me anë të studimit e reflektimit më parë sesa të zhytesha në kënaqësitë e ndryshme trupore, që i tërheqin shumicën e shpirtrave të kësaj toke, si dhe të grumbulloja pasuri të panevojshme. Unë i kam mbledhur të gjitha vrojtimet e mia në këtë libër me shpresën që i Plotfuqishmi të lejojë këdo nga robërit e Tij të përfitojë nga çështjet në të cilat unë kam robitur, duke i kushtuar atyre tërë mundin tim dhe duke reflektuar mbi to një kohë të gjatë. Shpresoj që kjo do të mirëpritet, meqë unë po e prezantoj këtë me një qëllim e zemër të mirë.

Ky libër do t’i bëjë dobi personit më shumë sesa thesaret e pronat, nëse ai reflekton mbi to dhe nëse Allahu (‘Azze ue Xhel) ia mundëson të përftojë nga kjo. Sa më përket mua, shpresa ime në këtë ndërmarrje është të fitoj shpërblimin më të madh nga Allahu (‘Azze ue Xhel), meqë kam bërë nijetin t’u ndihmoj robërve të tij, të kuroj çfarëdo që është prishur në karakterin e tyre dhe të shëroj sëmundjen e shpirtrave të tyre. E lus Allahun të më ndihmojë.

Trajtimi që u duhet bërë shpirtrave dhe përmirësimi i karaktereve të këqija.

Kënaqësia që merr një person i matur nga arsyeja e tij e shëndoshë, një dijetar nga dija e tij, një i urtë nga urtësia e tij, kënaqësia e kujtdo që punon shumë në udhët që kënaqin Allahun fuqiplotë, është më e madhe sesa kënaqësia të cilën e merr një specialist ushqimi nga të ngrënët, pirësi nga pija e tij, dashnori nga dashuria e tij, pushtuesi nga pushtimit tij, i argëtuari nga argëtimit i tij, dhe një komandant nga dhënia e urdhrave. Dëshmi për këtë është se i urti, i maturi, dijetari, ai që zbaton mësimet islame dhe të gjithë ata që i përmendëm janë në gjendje t’i gëzojnë këto kënaqësi po aq sa ata që lëshohen në to. Ata i kanë të njëjtat ndjenja e dëshira si të atyre që nguten t’i kënaqin ato. Por, ata qëllimisht u përmbajtën dhe ua kthyen shpinën, duke parapëlqyer kërkimin e moralit të përsosur.

Kurrkush s’mund t’i vlerësojë këto dy (lloje kënaqësish), përveç dikujt që njeh të dyja, jo dikush që ka njohur vetëm njërën e tjetrën jo.

Nëse shikon thellë në çështjet e kësaj bote, do të biesh në melankoli dhe do të përfundosh duke reflektuar mbi natyrën jetëshkurtër të çdo gjëje këtu poshtë dhe faktin se e vërteta qëndron vetëm në përpjekjen për Ahiret, pasi çdo ambicie që mund ta kesh do të përfundojë në lot; ose synimi hiqet nga ti, ose ti duhet të heqësh dorë nga ai para se ta arrish. Njëri nga këto përfundime është i pashmangshëm, përveç në rastin e kërkimit për Zotin e plotfuqishëm. Pastaj, rezultati gjithmonë është gëzim, edhe i menjëhershëm, edhe i përhershëm. Gëzimi i menjëhershëm është ngaqë ti pushon së merakosuri rreth gjërave të cilat zakonisht i brengosin njerëzit; kjo çon te një rritje e respektit ndaj teje si nga miqtë, ashtu dhe nga armiqtë. Gëzimi i përhershëm është gëzimi i Xhenetit.

Jam munduar të gjeja një synim për të cilin gjithkush do të pajtohej se është i shkëlqyeshëm dhe që ia vlen të mundohesh për të, dhe e kam gjetur vetëm një: të jesh pa shqetësime. Kur reflektova mbi këtë, kuptova se jo vetëm që krejt pajtohen në vlerësimin dhe dëshirimin e kësaj, por po ashtu pashë që, pavarësisht pasioneve, aspiratave, preokupimeve e dëshirave të ndryshme të tyre, ata nuk bëjnë as më të voglin gjest po që se s’është menduar të largohet shqetësimi. Njëri humbet rrugën, tjetri gati sa nuk gabon, dhe, më në fund, dikush tjetër arrin sukses. Por, ky është person i rrallë, dhe sa i rrallë është suksesi (O Zoti i Gjithëdijshëm).

Davaritja e shqetësimit është një synim rreth të cilit të gjithë popujt janë pajtuar që nga koha kur i Plotfuqishmi krijoi botën e deri në ditën kur kjo botë do të shuhet dhe të pasohet nga Dita e Gjykimit. Dhe veprimet e tyre janë drejtuar vetëm nga ky synim. Në rastin e çdo synimi tjetër, gjithmonë do të ketë disa njerëz që nuk do ta dëshirojnë atë. Për shembull, disa njerëz nuk janë fetarë dhe s’e vejnë në hesap përjetësinë. Ka disa që nga natyra dhe prirja preferojnë të mos bien në sy e të mos jenë të famshëm. Ka disa që nuk u intereson të grumbullojnë pasuri, duke preferuar kështu përkore ndaj pronësisë; ky ishte rasti me shumë nga pejgamberët – ‘alejhimus-salatu ues-selam – dhe i atyre që pasuan shembullin e tyre, asketë (zahidë) e filozofë. Ka disa që nga natyra nuk i pëlqejnë kënaqësitë trupore dhe i përçmojnë ata që ngarendin mbas tyre, siç janë ata që sapo i përmendëm, dhe të cilët preferojnë më parë të humbasin një pasuri sesa të fitojnë një. Disa preferojnë paditurinë ndaj dijes.

Në fakt, shumica e njerëzve që i sheh në rrugë, janë të këtillë. Këto janë synime të njerëzve që s’kanë ndonjë qëllim në jetë. S’ka asnjeri në tërë botën, nga koha e krijimit të saj e deri në fundin e saj, që do të zgjidhte qëllimisht shqetësimin dhe që s’do të donte ta largonte atë.

Kur arrita këtë urtësi madhështore, kur zbulova këtë sekret të mrekullueshëm, kur Allahu i plotfuqishëm m’i çeli sytë e mendjes (shpirtit) sime për të parë këtë kënaqësi të madhe, nisa të kërkoja shtegun i cili përnjëmend do të ma mundësonte davaritjen e shqetësimit, atë synim të çmuar, të dëshiruar nga çdo lloj personi, qoftë i paditur apo dijetar, i mirë apo i keq. Atë e gjeta në një vend të vetëm, në veprimin e kthimit për te Zoti i plotfuqishëm, në punët e devotshme të bëra me sy nga përjetësia.

Kështu, arsyeja e vetme përse dikush ndjek pasuritë është që të largojë ankthin dhe fukarallëkun. Arsyeja e vetme përse dikush kërkon famë është që të largojë shqetësimin e të parit dikë tjetër t’ia kalojë atij. Arsyeja e vetme përse dikush ndjek kënaqësitë është që të largojë shqetësimin e mungesës së tyre. Arsyeja e vetme përse dikush ndjek dijen është që të largojë shqetësimin e të qenit i paditur rreth një gjëje. Njerëzit kënaqen duke dëgjuar muhabetin dhe thashethemet e njerëzve tjerë vetëm ngaqë kjo largon shqetësimin e të qenit i vetëm dhe i izoluar. Njerëzit hanë, pinë, bëjnë dashuri, mbartin tesha, luajnë lojëra, strehohen, kalërojnë, shëtisin, vetëm ngaqë duan t’i shmangen të kundërtës së krejt këtyre veprimeve dhe çdo lloj shqetësimi.

Kushdo që ndalon për të reflektuar mbi të gjitha veprimet e përvijuara këtu, do të shohë se shqetësimet pashmangshëm do të ndodhin, siç janë problemet që shfaqen gjatë veprimit, pamundësia e bërjes së të pamundurës, natyra kalimtare e çdo arritjeje, dhe paaftësia për të gëzuar diçka për shkak të ndonjë vështirësie. Gjithashtu, ka dhe pasoja të këqija që shfaqen bashkë me çdo sukses: frika nga rivali, sulmimet nga ziliqarët, vjedhja nga lakmitarët, humbja ndaj një armiku, e të mos përmendim kritikën, gjynahun dhe gjërat e këtilla. Në anën tjetër, kam gjetur që veprat e bëra me sy nga përjetësia, janë të pastra nga të metat, të pastra nga çdo njollë, dhe një mjet i vërtetë për largimin e shqetësimit. Kam gjetur që personi i cili përpiqet për përjetësinë, mund të sprovohet rëndë në rrugën e tij, por ai nuk merakoset, bile ai kënaqet ngaqë sprova së cilës ai i nënshtrohet, ia shton shpresën e cila i ndihmon atij në ndërmarrjen e tij dhe e vendos më fort në shtegun drejt dëshirës së vërtetë të tij. Kam gjetur që, kur ai e gjen rrugën e tij të bllokuar nga ndonjë pengesë, nuk merakoset, sepse s’është faji i tij dhe ai nuk zgjodhi veprimin për të cilin do t’i duhet të përgjigjet. Kam gjetur njeriun e tillë të kënaqet kur tjerët ia duan të keqen, dhe të kënaqet kur të sprovohet, dhe të kënaqet; duke qenë gjithmonë në një gjendje kënaqësie ndërsa të tjerët gjithmonë janë në të kundërtën. Prandaj, duhet të kuptosh se ka vetëm një synim për të ndjekur, që është largimi i shqetësimit; dhe vetëm një shteg që të çon për te kjo, që është robërimi ndaj Zotit, më të lartit. Çdo gjë tjetër është paudhësi dhe absurd.

Mos përdor energjinë tënde, përveçse për një kauzë më fisnike sesa vetja jote. Një kauzë e tillë s’mund të gjendet, përveç në vetë Zotin e plotfuqishëm: të predikosh të vërtetën, të mbrosh femërinë, të zmbrapsësh poshtërimin që Krijuesi yt nuk ta ka vënë, të ndihmosh të shtypurin. Kushdo që përdor energjinë për hir të kotësive të kësaj bote, është si ai që shkëmben gurë të çmuar për zhavorr.

S’ka kurrfarë fisnikërie në këdo që ka mangësi në besim (fe). I urti e di që i vetmi çmim i përshtatshëm për shpirtin e tij është një vend në Xhenet. Dreqi vë kurthet e tij nën maskën e vërejtjes ndaj hipokrizisë. Mund të ndodhë që dikush të përmbahet nga bërja e një vepre të mirë nga frika se mos po mendohet nga të tjerët si hipokrit.

Mendja dhe çlodhja.

Mos i dëgjo të tjerët çfarë thonë. Dëgjo vetëm Fjalët e Krijuesit. Ky është shtegu për te një mendje plotësisht e shëndoshë dhe një çlodhje e përsosur. Kushdo që beson të jetë i sigurt nga çdo kritikë dhe qortim, është i luajtur mendsh.

Kushdo që e studion thellësisht shpirtin e vet dhe e disiplinon atë që të mos pushojë, derisa ta ketë gjetur të vërtetën, edhe nëse fillimisht kjo është e dhimbshme, ai më shumë do të gjejë kënaqësi në kritikë sesa në lavdërim. Vërtet, nëse i dëgjon njerëzit ta lavdërojnë, edhe nëse është i meritueshëm, ai do të krenohet dhe vlera e tij do të prishet.

Nëse i dëgjon njerëzit ta lavdërojnë dhe lavdërimi është i pamerituar, ai do të kënaqet padrejtësisht, dhe ky është një gabim i rëndë. Në anën tjetër, nëse ai i dëgjon njerëzit ta kritikojnë atë siç e meriton, ai mund të udhëhiqet për të ndrequr sjelljen që e çoi në të (kritikë). Kjo kritikë do të ishte një copë e konsiderueshme e fatit të mirë të cilën vetëm një budalla do ta injoronte. Nëse dikush kritikohet padrejtësisht dhe e kontrollon vetveten, do të përfitojë nga butësia dhe durimi i tij. Për më shumë, të gjitha punët e mira të bëra ndonjëherë nga kritikët e tij, do t’i atribuohen atij dhe ai do të përfitojë nga ato në Ditën e Gjykimit, kur ato do ta mbështesin në një vend të mirë, atëherë kur ai do të ketë nevojë për to, ndonëse ato s’kanë qenë rezultat i mundit të tij. Dhe kjo është një hise e lartë e fatit të mirë përbuzja e së cilës do të ishte çmenduri. Nëse ai nuk i dëgjon lavdërimet nga njerëzit, ajo çfarë thonë ata apo çfarë nuk thonë nuk ka ndonjë dallim për të. Por, puna qëndron ndryshe me kritikën që vjen prej tyre. Sido që të jetë, ai fiton, qoftë kur e dëgjon kritikë e tyre, qoftë kur nuk e dëgjon.

Sikur të mos ishin fjalët e pejgamberit (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem) rreth lavdërimit të mirë i cili u jep sihariqin besimtarëve për lumturinë e premtuar, do të kishte qenë një shenjë urtësie që të preferoje më shumë të kritikoheshe qoftë dhe padrejtësisht sesa të lavdëroheshe pa meritë. Por, këto fjalë janë thënë. Lumturia e premtuar gjithmonë do të dalë nga merita, jo në mungesë të meritës; do të shpërblehet vetëm objekti i lavdërimit, jo thjesht fakti se janë shprehur lavdërime.

S’ka dallim mes virtyteve dhe veseve, mes akteve të devocionit dhe akteve të rebelimit, përveç lidhur me atë që shpirti ndjen tërheqje apo zmbrapsje. I lumtur është ai, që gjen kënaqësi në virtyt dhe punë të mbarë ndërsa ikën nga vesi dhe rebelimi. I palumtur është ai, shpirti i të cilit gjen kënaqësi në ves dhe rebelim ndërsa ikën nga virtyti dhe punët e mbara. Kjo s’është gjë më pak sesa rendi i shenjtë i gjërave të caktuara me urtësinë e Allahut fuqimadh.

Kushdo që jep mundin për përjetësinë, është në anën e engjëjve. Kushdo që jep mundin për të keqen, është në anën e dreqërve. Kushdo që kërkon famë dhe fitore, është në anën e tigrave. Kushdo që kërkon kënaqësi trupore, është në anën e kafshëve. Kushdo që kërkon para vetëm sa për të pasur e jo për të harxhuar në detyrat e devocionit dhe akteve të lavdërueshme të sadakasë, është tepër i poshtër, tepër i ndyrë për t’u krahasuar me një kafshë; ai më shumë u përngjan ujërave që mblidhen në vendet e paarritshme në shpella: asnjë kafshë nuk përfiton prej tyre.

I urti nuk gjen kënaqësi në cilësinë e cila e zbret atë nën tigrat, nën kafshët që s’flasin dhe nën objektet e pajetë. Ai i gëzohet vetëm përparimit të tij në virtytin me anë të cilit Allahu e dallon atë nga po këta tigra, kafshët që s’flasin dhe objekte të pajetë: ky është virtyti i inteligjencës, të cilin ai e ndan me engjëjt.

Kushdo që ndjehet krenar për trimërinë që nuk zbatohet në drejtimin e duhur, në shërbim të Allahut (‘Azze ue Xhel), le të dijë se tigri është më trim se ai, dhe luani, ujku e elefanti, po ashtu, janë më trima se ai.

Kushdo që lëvdohet me fuqinë e vet fizike, le ta dijë se mushka, kau dhe elefanti janë fizikisht më të fuqishëm se ai.

Kushdo që lëvdohet me mundësinë e tij për të mbartur pesha të rënda, le ta dijë se gomari mund të mbartë pesha më të mëdha.

Kushdo që lëvdohet me vrapimin e tij, le ta dijë se qeni dhe lepuri janë vrapues më të shpejtë sesa ai.

Kushdo që lëvdohet me tingullin e zërit të tij, le ta dijë se shumë zogj kanë zërin më të ëmbël se ai, dhe tingulli i flautit është më elegant dhe më joshës se tingulli i zërit të tij.

Si mund të lëvdohet apo kënaqet dikush me cilësitë në të cilat këto kafshë janë më superiore?

Por, njeriu që ka intelektin e fortë, dija e të cilit është e gjerë dhe punët e të cilit janë të mira, duhet të gëzohet, sepse vetëm engjëjt dhe njerëzit më të mirë janë më superior se ai në ato çështje.

Allahu (‘Azze ue Xhel) thotë: “Kushdo që e ka frikë qëndrimin para Allahut dhe e ruan veten nga epshet, do të hyjë në Xhenet.” (en-Nazijat, 40) Këto fjalë përfshijnë të gjitha virtytet: kontrollim i vetvetes nga epshet do të thotë largim nga prirja natyrore që personi ka ndaj hidhërimit dhe epshit, gjëra që janë nën urdhrin e tekës. Pastaj, krejt çka mbetet për shpirtin të shfrytëzojë është intelekti që i ka dhënë Zoti, arsyeja e shëndoshë që e dallon nga kafshët, nga insektet a krimbat dhe nga tigrat.

Kam parë shumicën e njerëzve - përveç atyre që i ka ruajtur Allahu, dhe ata janë të pakët – të hedhin veten në mjerim, në ankthe e rraskapitje të kësaj bote dhe të grumbullojnë një mal gjynahesh, që do të thotë se në Ahiret ata do të hyjnë në Xhehenem dhe s’do të përfitojnë nga qëllimet perfide për të cilat kujdesen aq shumë, siç është dëshirimi i rritjes së çmimeve, çka do të sillte fatkeqësi për fëmijët e të pafajshmit, apo dëshirimi i sprovave të rënda për ata që i urrejnë. Ata e dinë shumë mirë se këto qëllime të liga nuk do të sjellim medoemos atë që e dëshirojnë dhe s'do të garantojnë ardhjen e saj. Sikur ata të pastronin dhe të përmirësonin qëllimet e tyre, do ta shpejtonin çlodhjen e shpirtrave të tyre; ata do të kishin kohë t’i kushtoheshin vetëve të tyre e punëve të tyre, dhe kështu do të përfitonin shumë, veç kthimit të shpirtrave të tyre nga Zoti, dhe krejt këtë pa e ngutur apo vonuar realizimin e dëshirave të tyre. A ka mashtrim më të madh sesa qëndrimi kundër të cilit po paralajmërojmë këtu, dhe a ka lumturi më të madhe se ajo që po parashtrojmë?

Kur reflektojmë mbi jetëgjatësinë e universit, e shohim atë të kufizuar në momentin e tanishëm. E kaluara dhe e tashmja janë aq të pakuptimta, sikur të mos ekzistonin fare. A ka më të humbur se njeriu që shkëmben ardhmërinë e përjetshme për një moment që kalon më shpejt sesa një kapsitje syri?

Kur njeriu fle, ai e lë botën dhe harron tërë gëzimin e mërzinë. Sikur ai të rrinte në këtë gjendje kur të ecën (i zgjuar), do ta njihte lumturinë e përsosur.

Një burrë që dëmton familjen dhe fqinjët e tij (që e dëmtojnë atë), është më i ulët se ata. Kushdo që e kthen të keqen me të keqe, është po aq i keq (sa ata). Kushdo që përmbahet nga të kthyerit e së keqes, është zotëriu i tyre, eprori i tyre dhe më i virtytshmi ndër ta.

Dituria.

Sikur dituria të mos kishte asnjë dobi tjetër pos asaj që ta bëni injorantin të ta ketë frikën dhe të të respektojë, dhe dijetarët të të duan dhe të të nderojnë, kjo do të mjaftonte si arsye për ta kërkuar atë, e lëre më të gjitha dobitë tjera në këtë botë dhe në tjetrën.

Sikur injoranca të mos kishte asnjë të metë tjetër pos asaj që e bën injorantin xheloz ndaj njerëzve të ditur dhe të ngazëllyer kur të shohë më shumë njerëz sikur vetë ai, kjo, në vetvete, do të mjaftonte si arsye për të na obliguar neve të ikim prej saj, e lëre më pasojat tjera të këqija nga kjo e keqe në këtë botë dhe në tjetrën.

Sikur dituria dhe akti i të përkushtuarit asaj s’do të kishte tjetër qëllim përveç që ta lirojë personin që e kërkon atë nga shqetësimet rraskapitëse dhe nga shumë brenga të cilat e dëmtojnë mendjen, atëherë vetëm kjo, me siguri, do të mjaftonte që të na shtyjë të kërkojmë dituri. Por, çfarë të themi për dobitë tjera që janë tepër shumë për t’i numëruar, më e pakta e të cilave janë këto që u përmendën më lart dhe të cilat të gjitha grumbullohen në njeriun e ditur. Në kërkim të dobive të vogla siç janë këto, mbretërit mendjengushtë e kanë rraskapitur veten duke kërkuar ikje prej shqetësimeve të këtyre gjërave në lojën e shahut, zarit, në verë, në këngë, në ekspedita të gjuetisë dhe argëtime tjera të cilat nuk sjellin gjë tjetër veçse dëm në këtë botë dhe në tjetrën dhe s’kanë absolutisht kurrfarë dobie.

Sikur dijetari i cili ka shpenzuar orë të tëra të rehatshme (gjatë studimit të tij) të ndalej për të menduar sesi dituria e tij e ka mbrojtur atë prej poshtërimit nga ana e injorantëve dhe prej shqetësimit që vjen nga mosnjohja e të vërtetave të panjohura, dhe atë se çfarë gëzimi i ka sjell atij duke i mundësuar zgjidhjen e problemeve të cilat për të tjerët janë të pazgjidhshme, ai, me siguri, do ta shtonte shprehjen e falënderimit ndaj Allahut dhe do të kënaqej më shumë në diturinë që ai e posedon dhe do të dëshironte ta shtojë atë.

Kushdo që e shpenzon kohën e tij duke studiuar diçka të parëndësishme ndërsa lë studimet më të larta për të cilat ai ka aftësi, është sikur ai i cili mbjell misër në një fushë që mund të rrisë grurë, apo si ai i cili mbjell shkurre në dheun që mund të rrisë drunjtë e palmës dhe ullirit.

Shpërndarja e diturisë në mesin e atyre që janë të paaftë ta kuptojnë atë do të ishte po aq e dëmshme sa edhe të dhënit mjaltë apo ëmbëlsira ndokujt që ka temperaturë (ethe), apo të dhënit misk dhe amber ndokujt që ka migrenë të shkaktuar nga qelbi i shumtë.

Njeriu që është koprrac me diturinë e tij, është më i keq se njeriu që është koprrac me pasurinë e tij, sepse koprraci i diturisë bëhet zemërngushtë me diçka e cila kurrë nuk përfundon dhe nuk humb kur të jepet.

Çdokush që ka prirje natyrore ndaj një dege të diturisë, edhe nëse ajo është më pak e rëndësishme se degët tjera, s’duhet ta lërë atë, përndryshe ai do të ishte sikur ai që mbjell kokos në Endelus apo drurë ulliri në Indi, ku asnjëra s’do të jepte fryt.

Degët më fisnike të diturisë janë ato që të afrojnë më shumë ndaj Krijuesit dhe të ndihmojnë që të jesh i kënaqshëm për Të.

Kur të krahasosh veten tënde në çështjet e pasurisë, pozitës e shëndetit, duhet të shikosh në njerëzit që janë më pak të favorizuar se ti. Por, kur të krahasosh veten tënde me të tjerët në çështjet e fesë, diturisë e virtytit, duhet të shikosh në njerëzit që janë më të mirë se ti.

Sikur njeriu i çmendur ta hidhte veten thellë në të arsyeshmen ashtu siç e hedh veten në çmenduri, ai, me siguri, do të ishte më i urtë se el‐Hasan el‐Basri, Platoni i Athinës dhe Vuzurgmihër [Vurzugmihër ishte ministër i mbretit të lashtë Persian Khusra Nushirwan dhe mësues i birit të tij. Ai njihej për thëniet e tij të urta, të cilat shpesh citohen në burime arabe.] persiani.

Inteligjenca i ka kufijtë e vet. Ajo është e pavlefshme, përveç nëse është e bazuar në udhëzim të fesë apo në mbarësi në këtë botë.

Mos e lëndo shpirtin tënd duke eksperimentuar me pikëpamje të prishura me qëllim që t’ia vërtetosh çoroditjen e tyre ndokujt i cili është konsultuar me ty, përndryshe do ta humbasësh shpirtin. Nëse e mbron veten nga të vepruarit në mënyrë të neveritshme, çfarëdo kritike që mund të të bëhet nga njeriu me besime të çoroditura për shkakun se ti s’pajtohesh me të, është më e mirë se respekti i tij dhe më e mirë se efekti i keq në juve dyve, sikur t’i kishe bërë ato akte te neveritura.

Ruajuni prej përjetimit të kënaqësisë në çfarëdo mënyre që do ta dëmtonte shpirtin tënd dhe e cila s’është e kërkuar prej teje nga ligji fetar apo virtyti.

Dituria nuk ekziston më, nëse personi nuk merr parasysh Cilësitë e Krijuesit të Madh e të Plotfuqishëm.

Nuk ka fatkeqësi më të madhe për diturinë dhe dijetarët sesa kur ndërhyjnë ata që s’i përkasin asaj. Ata janë injorantë ndërsa mendojnë se janë të ditur. Ata rrënojnë çdo gjë dhe besojnë se po ndihmojnë.

Kushdo që kërkon lumturinë e jetës së përtejme, urtësinë në këtë botë, mënyrën më të mirë të sjelljes, të gjitha cilësitë e moralshme, zbatimin e të gjitha virtyteve, ai duhet ta marrë si model Muhamedin, pejgamberin e Zotit – Zoti i dhëntë atij suksese e paqe – dhe ta imitojë moralin dhe sjelljen pejgamberike aq sa të jetë e mundur. Zoti na ndihmoftë që, me mëshirën e Tij, ta marrim atë si shembull. Amin!

Injorantët më kanë mërzitur në dy raste në jetën time. Së pari, kur ata flisnin për gjëra të cilat nuk i njohin, në kohën kur unë isha po aq injorant sa edhe ata; herën e dytë, kur ata heshtën në praninë time (në ditët kur unë mësova diç). Në mënyrë të njëjtë, ata gjithmonë ishin të heshtur në lidhje me çështjet të cilat do t’u bënin dobi atyre po t’i flisnin, ndërsa flisnin për gjërat të cilat nuk u sollën kurrfarë dobie atyre.

Dijetarët më kanë ofruar kënaqësi në dy raste në jetën time. Së pari, ata më mësuan kur unë isha injorant; hera e dytë ishte kur ata debatuan me mua pasi që unë kisha mësuar.

Njëra prej dobive të diturisë fetare dhe asketizmit në këtë jetë është se Zoti i Plotfuqishëm nuk e vendos atë (diturinë) brenda shtrirjes së mundësive të ndokujt përveç atyre që janë të denjë për të dhe e meritojnë atë. Njëra prej të metave të gjërave të mëdha të kësaj bote, pasurisë e famës, është ajo se ato, në shumicën e rasteve, u bien atyre që s’janë të denjë për to dhe nuk i meritojnë ato.

Kushdo që e kërkon virtytin, duhet të shoqërohet me të virtytshmit dhe s’duhet ta shoqërojë në udhëtimin e tij përveç me shokun më fisnik, atë prej njerëzve që është dashamirës, mirëbërës, i sinqertë, i shoqërueshëm, i durueshëm, besnik, shpirtmadh, i dëlirë në ndërgjegje dhe shok i vërtetë.

Cilido që kërkon famë, pasuri e kënaqësi, do t’i shoqërojë vetëm njerëzit që u ngjasojnë qenve të tërbuar dhe dhelprave dinake; ata do të marrin për bashkudhëtarë të tyre vetëm njerëz që janë finokë dhe me natyrë të prishur.

Vlera e diturisë (së mirë) në zbatimin e virtytit është mjaft e madhe. Çdokush që e njeh bukurinë e virtytit, do ta praktikojë atë, ndonëse kjo rrallë herë ndodh. Duke e ditur shëmtinë e vesit, ai do t’i shmanget atij, ndonëse kjo rrallë herë ndodh. Njeriu i ditur e me vullnet të mirë e dëgjon lavdërimin e shëndosh dhe e dëshiron atë për vete; ai e dëgjon të folurit e keq dhe dëshiron t’i shmanget asaj. Nga kjo detyrimisht del që dituria ka hise në çdo virtyt, ndërsa injoranca ka hise në çdo ves. Një njeri i cili nuk ka pasur instruksione në dituri (e mirë), s’do ta praktikojë virtytin, përveç nëse ka natyrë skajshmërisht të pastër, një formim të virtytshëm. Kjo është gjendja e veçantë e pejgamberëve (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem) sepse Zoti ua ka mësuar atyre virtytin në tërësi, pa pasur nevojë që ta mësojnë atë prej njerëzve.

Është e vërtetë se unë kam parë nga mesi i njerëzve të rëndomtë disa të cilët, me sjelljen dhe moralin e tyre të shkëlqyeshëm, nuk janë tejkaluar nga asnjë urtar, dijetar apo njeri i vetëpërmbajtur. Por, kjo është shumë e rrallë. Dhe unë kam parë njeri i cili ka mësuar degë të ndryshme të diturisë, i cili ka pasur njohuri të mirë për porositë e pejgamberëve – ‘alejhimus-salatu ues-selam – dhe këshillat e filozofëve, por të cilët, megjithatë, i tejkalonin më të këqijtë në sjelljen e tyre të keqe dhe prishjen e tyre, së jashtmi dhe së brendshmi. Këta janë krijesat më të këqija. Kjo është e zakonshme, prandaj unë kuptoj që këto dyja (qëndrime morale) janë një dhunti e cila dhurohet ose ndalohet nga Allahu i Plotfuqishëm.

Parimet morale.

Ki kujdes që të konsiderohesh si person me nijet të mirë. Ruhu të mos konsiderohesh si i devijuar ose njerëzit do të të shmangen çdo ditë e më shumë dhe ti do të përfundosh i dëmtuar apo bile dhe i humbur.

Ushtroje vetveten të mendosh për gjërat që të frikësojnë. Nëse ato ndodhin, nuk do të merakosesh shumë për to. Ti nuk do të humbasësh gjë duke u mësuar t’i çosh ndërmend këto gjëra, kurse kënaqësia jote do të jetë më e madhe apo dhe dyfish më shumë, nëse ndodh diçka e këndshme apo e papritur.

Kur brengat shumohen, ato të gjitha do të bien përtokë. (Do të gjendet rrugëdalje)

Mashtruesi nganjëherë mund ta mbajë fjalën me ndonjë fatlum, dhe një besnik nganjëherë mund ta tradhtojë ndonjë fatkeq. I lumtur është ai, që në këtë botë nuk është i detyruar t’i testojë shokët e vet.

I bekuar është ai, që i di gabimet e veta më mirë sesa që i dinë ato të tjerët.

Durimi përballë pafytyrësisë është tre llojesh:

Durimi me dikë që ka pushtet mbi ty ndërsa ti s’ke hiç pushtet mbi të; durimi me dikë mbi të cilin ke pushtet ndërsa ai s’ka hiç pushtet mbi ty; dhe durimi me dikë atëherë kur asnjëri prej jush nuk keni pushtet mbi njëri-tjetrin.

Lloji i parë: është poshtërues e degradues dhe nuk është virtyt. Këshillë për atë që ka frikë nga një situatë e tillë e padurueshme do të ishte që të lërë gjithçka dhe të ikën.

Lloji i dytë: është virtyt, është bamirësi, është butësia e vërtetë e cila e karakterizon shpirtin e virtytshëm.

Lloji i tretë: përbëhet nga dy soje. Pafytyrësia mund të vijë nga një keqkuptim apo frikë, dhe i gabuari mund të kuptojë shëmtinë e aktit të tij dhe të ndjejë keqardhje.

Durimi ndaj tij do të ishte një virtyt dhe një obligim; kjo është shpirtmadhësia e vërtetë. Por, në rastin e personit që mbivlerëson vetveten dhe është arrogant e krenar dhe nuk ndjen keqardhje për veprimin e vet, të tolerosh këtë është poshtërim dhe kjo e inkurajon keqbërësin në keqbërjen e tij, sepse ai do të sillet edhe më dhunshëm dhe do të ishte budallallëk të përgjigjeshe në mënyrën e njëjtë. Shtegu më i përshtatshëm është ta lësh atë të kuptojë se ti do të mund t’i kundërpërgjigjeshe, por ti përmbahesh nga kjo, sepse ai është papërfillshëm dhe i padenjë për vëmendjen tënde. S’ka nevojë për më shumë. Sa i përket sjelljes së pacipë të klasave më të ulëta, ilaçi i vetëm është që ajo të ndëshkohet.

Kushdo që përzihet me turmën, nuk do të mbetet pa brenga që e mundojnë atë, apo gjynahe për të cilat do të pendohet ditën kur të kthehet te Allahu, apo hidhërim që do t’i shkaktojë dhimbje në mëlçi (zemër) [1], apo poshtërim që e bën atë ta ulë kokën. Atëherë, çfarë të them për dikë që është intim me njerëzit dhe përherë në shoqërimin e tyre? Në vetmi do të gjesh dinjitet, çlodhje, lumturi dhe siguri. Shoqërimin duhet ta trajtosh si zjarrin: nxehu me të, por mos bjerë në të.

[1] - Në një transmetim nga Ali ibn ebi Talib thuhet se Ejjad ibn Khalifel tha se, gjatë betejës së Siffinit, e kishte dëgjuar Aliun të thoshte: “Vërtet, intelekti/të kuptuarit është në zemër, mëshira në mëlçi, keqardhja në shpretkë, dhe shpirti/nefsi në mushkëri.” (Përcjellë nga Buhari në Edeb el-Mufred nr.547).

Nëse shoqërimi me njerëzit do të kishte vetëm dy të meta, kjo do të mjaftonte që të largoheshim: e para është nxjerrja e sekreteve fatale gjatë një takimi miqësor, sekrete që ndryshe kurrë s’do të zbuloheshin; dhe e dyta është sjellja sa për sy e faqe, çka e vë pavdekshmërinë tonë në një rrezik vdekjeprurës. Këtyre dy sprovave s’mund t’u shmangesh ndryshe përveç nëpërmjet tërheqjes në një vetmi absolute, larg nga të gjithë njerëzit.

Punën që mund ta kryesh sot, mos e lër për nesër. Nëse e njeh këtë obligim, do të ngutesh që për nesër të bësh edhe përgatitjet më të vogla. Sepse, nëse obligimet e vogla lihen të grumbullohen, ato bëhen shumë. Në fakt, ato bëhen tepër të shumta për t’u kryer dhe e tërë ndërmarrja do të mbytet.

Mos përçmo asnjë nga veprimet për të cilat shpreson se do të njehen në favor tëndin në Ditën e Ringjalljes. Duke i bërë ato tani, qoftë dhe në sasi të vogla, këto veprime përfundimisht do të peshojnë më shumë sesa gjynahet tua, të cilat përndryshe do t’i shtonin shkakut të mjaftueshëm për të të hedhur në Xhehenem.

Me mërzi, fukarallëk, mjerim e frikë, dhimbjen e ndjen vetëm ai që i vuan këto. Njerëzit që i shikojnë këta nga jashtë, s’kanë ide se si është kjo. Në anën tjetër, me gjykimin e rremë, turpin e gjynahun, vetëm shikuesi e sheh se sa të tmerrshme janë ato! Personi që zhytet thellë në to, nuk e percepton këtë.

Siguria, shëndeti dhe pasuria nuk çmohen nga personi që i posedon ato. Kushdo që i ka këto, nuk ua di vlerën. Në anën tjetër, arsyeja e shëndoshë dhe virtyti, puna drejt përjetësisë, vlerën e këtyre e dinë vetëm ata që kanë hise në to. Kushdo që s’ka hise në to, nuk di se si janë ato.

Personi i parë që ndahet nga mashtruesi, është ai të cilin e ka mashtruar mashtruesi. Personi i parë që e urren dëshmitarin e rremë, është personi të cilin e ka mbështetur dëshmitari i rremë. Personi i parë që e përçmon një kurorëshkelëse (atë që bën kurvëri), është burri për shkak të të cilit ajo bën kurvëri.

Me sa dimë, kurrgjë s’mund të degradohet e më pas të vazhdojë gjendjen e vet natyrale pa ndonjë telashe të madhe apo vështirësi. Çfarë të themi për personin që dehet për çdo natë. Vërtet, një mendje e cila çdo natë e shtyn të zotin e saj drejt humbjes, duhet të jetë një mendje e dënuar.

Shtegu i gjatë është i lodhshëm, strehimi i qetë është përtëritës. Pasuria e tepërt ta shton lakminë, pasuria e pakët të bën të përmbajtur.

Planet e një personi inteligjent mund të gabohen, planet e një budallai kurrë nuk shkojnë si duhet.

Kurrgjë s’është më e dëmshme për një kryetar sesa të jetë i rrethuar me një numër të madh të papunësh. Një pushtetar i urtë e di si t’i mbajë ata të zënë me punë pa qenë i padrejtë ndaj tyre, përndryshe ata do ta kaplojnë atë me çështje të parëndësishme. Kushdo që fton armikun e tij të afrohet, është vetëvrasës.

Kushdo që e sheh një person të rëndësishëm tepër shpesh, do ta konsiderojë atë më të ulët dhe më pak të rëndësishëm.

Ekspozimi, shfaqja, për shembull, e një atmosfere të rëndë dhe të pakënaqshme është perde me të cilën injorantët e ngritur në dunja mundohen ta mbulojnë injorancën e tyre.

I urti s’duhet ta mashtrojë vetveten me shoqërimin që nisi kur ai ishte në pushtet, sepse atëherë çdonjëri ishte shok i tij.

Personi më i mirë për të të ndihmuar në çështjet tua, është dikush që ka interes të barabartë në suksesin e atyre çështjeve. Mos merr ndihmë nga dikush i cili i ka punët mirë.

Mos iu përgjigj të folmes që sillet nga dikush për një person tjetër, përveç nëse je i sigurt se personi ka folur qashtu. Sepse ai që të sjellë rrena, do të largohet me të vërtetën (dmth me të vërtetën e pakëndshme që ti do të mund t’ia tregosh atij dhe të cilën ai do të shpërndante).

Zëri besë një të devotshmi, edhe nëse feja të cilën ai e praktikon është e ndryshme nga jotja. Mos i zë besë kurrkujt që përbuzë gjërat e shenjta, edhe nëse ai pohon t’i përket fesë tënde. Sa i përket personit që kundërshton urdhrat e të Plotfuqishmit, mos i beso atij në çfarëdo për të cilën ti interesohesh/shqetësohesh shumë.

Kam vërejtur se njerëzit janë më bujarë me opinionet e tyre sesa me paratë e tyre. Në studimin tim të gjatë që i kam bërë kësaj meseleje, kjo asnjëherë s’është hedhur poshtë, pavarësisht vrojtimeve të panumërta. Meqenëse nuk po mund ta kuptoj shkakun e kësaj, supozoj që kjo është prej natyrës njerëzore.

Është kulmi i padrejtësisë t’i mohosh një keqbërësi të rregullt mundësinë për të bërë një mirësi të rastit.

Kur ti heq qafësh një armik, sheh shumë të tjerë të avancojnë.

Për një kohë të gjatë kam menduar për vdekjen. Kam pasur disa shokë të dashur, të lidhur për mua me një dashuri të sinqertë ashtu siç shpirti është i lidhur për trupin. Pasi vdiqën, disa prej tyre mu shfaqën në ëndrra, të tjerët jo. Ndërsa ishte gjallë njëri nga të vonët, i premtuam shoqi- shoqit se, pasi do të vdisnim, do të vizitoheshim në ëndërr, nëse kjo do të ishte e mundur, por unë s’e kam parë atë pasi ai më parapriu për në botën tjetër. Nuk di nëse ka harruar apo është i zënë.

Harresa e shpirtit që harron gjendjen në të cilën ishte në botën e sprovave (vendbanimin e parë të saj) ndërsa pret për ringjalljen e trupit (për të hyrë në trup), është si harresa e dikujt që bie në lloç dhe zhytet së bashku me gjithçka që ai dinte më herët dhe njihte. Gjithashtu, kam reflektuar një kohë të gjatë mbi këtë mesele dhe duket të ketë një tjetër shpjegim të mundshëm veç këtij që përmenda. Kam studiuar personin që fle në momentin kur shpirti lë trupin e tij; ndjenjat e tij mprihen deri në pikën kur ai mund të shohë të padukshmen, dhe shpirti harron krejtësisht gjendjen në të cilën ishte vetëm një çast para se të flinte, ndonëse (ai çast) ishte aq i vonë/i afërm. Shpirti i di gjendjet lidhur me të cilat i janë dhënë kujtesë dhe ndjenja, pasi ai që fle ndjen lumturi, ëndërron, frikësohet, bile dhe pikëllohet në gjumë.

Shpirti s’është i lumtur, përveç në shoqërimin e një shpirti tjetër. Trupi është i rëndë dhe i lodhshëm. Kjo provohet me ngutjen me të cilën varroset trupi i një të dashuri, kur shpirti të largohet nga ai, si dhe me pikëllimin e shkaktuar nga largimi i shpirtit, ndonëse kufoma hala është aty.

Kurrë s’kam parë Shejtanin të përdorë dredhi më të keqe apo më të shëmtuar a më të marrë sesa kur ai vendos dy shprehje në gjuhët e atyre që e pasojnë atë. E para është kur dikush e arsyeton veprimin e keq të tij duke pretenduar se dikush e ka bërë këtë para tij. E dyta është kur dikush e bën të lehtë keqbërjen sot ngaqë ka bërë keq dje, apo ai bën padrejtësi në një aspekt ngaqë tashmë e ka bërë atë të keqe në një aspekt tjetër. Këto dy shprehje arsyetojnë dhe mundësojnë keqbërjen. Ata e sjellin atë në fushën e të pranueshmes dhe të tolerueshmes, që të mos kritikohen.

Mos zi besë, nëse ke mundësi të jesh mjaftueshëm i kujdesshëm, por, nëse s’mund ta bësh këtë, do të të duhet t’u besosh njerëzve. Kjo do të të sjellë rehati mendore.

Përkufizimi i bujarisë, synimit më të lartë të bujarisë, është të japësh si sadaka krejt tepricën e pasurisë tënde. Sadakaja më e mirë është të rehatosh një komshi nevojtar, një të afërm të ngratë, një person që ka humbur pasurinë dhe është gati të rrënohet. Kushdo që mban këto para të panevojshme pa e harxhuar në njërën nga këto rrugë, është shembull i koprracisë dhe ai duhet ë lavdërohet dhe të kritikohet në përpjesëtim me atë se a është më pak apo më shumë bujar në këtë drejtim. Çfarëdo që jepet në gjëra tjera veç këtyre bamirësive, është shkapërderdhje dhe veprim i qortueshëm. Është virtytshmëri t’i japësh dikujt që ka nevojë më shumë se ti një pjesë të asaj me të cilën mbahesh gjallë; ky është një akt më fisnik i vetëflijimit sesa bujaria e thjeshtë. Të mbash atë për çka ke nevojë s’është as e lëvdueshme, as e dënueshme, por është thjesht e lejueshme. Të kryesh obligimet është një detyrë; të japësh tepricën e ushqimit është një virtyt. Të pengosh këdo nga kryerja e detyrës së tij është e kundërligjshme. Të refuzosh të japësh mbetjet e ushqimit është babëzi dhe koprraci e skajshme. Të refuzosh ta lësh veten keq me qëllim që ta japësh një pjesë të ushqimit për të cilin ke nevojë është e falshme. T’ia mohosh vetvetes ushqimin apo ta lësh keq familjen në çfarëdo mase, është poshtërsi dhe krim. Të jesh bujar me pasurinë që ke fituar padrejtësisht është të përkeqësosh të keqen tashmë të bërë, dhe kjo duhet të shpërblehet me kritikë, jo me lavdërim, meqë ti, në fakt, po jep pasurinë e tjetërkujt e jo tënden. T’u japësh njerëzve hisen e tyre që u takon nga pasuria jote s’është bujari, por është detyrë.

Përkufizimi i trimërisë është të luftosh deri në vdekje në mbrojtje të fesë, në mbrojtje të femërisë, për një komshi të keqtrajtuar, për të shtypurit që kërkojnë mbrojtje, në mbrojtje të pasurisë së humbur, nderit që është sulmuar apo të drejtave tjera; kundër të gjithë armiqve, qofshin ata shumë a pak. Të bësh më pak se kjo është burracakëri dhe dobësi. Të përdorësh trimërinë në luftim për krenaritë e kësaj bote, është pamaturi e marrosur. Por, është budallallëk edhe më i madh t’ia kushtosh trimërinë tënde luftimit kundër të drejtës dhe detyrës, qoftë në interesin tënd, qoftë në të të tjerëve. Edhe më budallallëk se krejt këto: kam parë njerëz që nuk dinë se cilës çështje t’i përkushtohen; nganjëherë ata e luftojnë Zejdin për hatër të Amrit, nganjëherë e luftojnë Amrin për hatër të Zejdit, nganjëherë të dy në të njëjtën ditë, duke e rrezikuar veten panevojshëm, duke ngarendur potershëm drejt Xhehenemit apo duke vrapuar drejt çnderimit. Për të tillët njerëz i Dërguari i Allahut sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem) ka paralajmëruar: “Do të vijë koha kur ai që vret, s’do të dijë përse vret, ndërsa i vrari s'do të dijë përse u vra.”

Përkufizimi i vetëpërmbajtjes seksuale është të kthesh shikimin si dhe të gjitha organet ndijore nga objektet e ndaluara. Gjithçka veç kësaj është mospërmbajtje. Kushdo që shkon tutje dhe ia ndalon vetes atë që i Plotfuqishmi ia ka lejuar, është i dobët dhe i pafuqi.

Përkufizimi i drejtësisë është të japësh spontanisht atë që duhet dhënë dhe të dish të marrësh të drejtën tënde. Përkufizimi i padrejtësisë është të marrësh atë që të takon dhe të mos u japësh të tjerëve atë që u takon. Përkufizimi i fisnikërisë së shpirtit është të japësh spontanisht dhe me zemër të mirë atë që u takon të tjerëve dhe t’u japësh vullnetshëm të drejtat atyre; kjo, gjithashtu, është një virtyt. E tërë bujaria është fisnike dhe virtytshmëri, por s’është bujari çdo akt fisnik dhe çdo virtyt. Virtyti është term përgjithësues, bujaria është më specifike. Shpirtmadhësia është virtyt pa qenë bujari. Virtyti është përshkrim i përgjithshëm të cilit personi i shton një veprim të veçantë.

Një orë shkujdesje mund të zhbëjë një vit përpjekje.

Sa i përket marrëdhënieve, një gabim i bërë nga një individ është më i mirë sesa politika e drejtë e pasuar nga e gjithë bashkësia muslimane, nëse ata nuk janë të tubuar nën udhëheqjen e një burri. Kjo sepse gabimet individuale mund të ndreqen, por pikëpamjet e sakta të bashkësisë muslimane do t’i çojnë ata në injorimin e diçkaje që ka mundur të jetë e gabuar, dhe ata do të humbasin për shkak të kësaj.

Në kohët e luftës civile, lulja e pemës nuk jep frytin.

Vetë unë kam pasur gabime dhe jam munduar t’i ndreq ato me anë të disiplinës dhe duke studiuar fjalët e pejgamberit (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem) dhe fjalët e më të urtëve ndër të lashtët, të cilët ishin të avancuar në moral dhe vetë-disiplinë, derisa Allahu më ndihmoi t’i mposhtja shumicën e gabimeve të mia falë udhëzimit dhe mëshirës së Tij. Është një virtyt i përsosur dhe vetë-disiplinim, një shenjë se personi e kontrollon të vërtetën, që të pranohen gabimet e tilla me qëllim që një ditë të mundë të mësojë prej tyre, nëse do Allahu.

Një nga gabimet e mia ishte se unë anoja nga vetëkënaqja e skajshme, kur e kisha me vend, dhe anoja nga karakteri i keq, kur e kisha gabim. Në përpjekje të vazhdueshme për të shëruar vetveten nga kjo, unë vendosa të mos shfaqja ndonjë neveri në vërejtjet e mia, në veprimet e mia apo diskutimet e mia. Unë hoqa dorë nga çdo lloj triumfi që s’është i lejuar dhe për këtë vendim kam hequr të zitë e ullirit. Unë kam pasur durim të bollshëm për të mbartur një fatkeqësi të lemerishme, e cila gati më bëri të sëmurë dhe të paaftë, por nuk kam mundur të kapërcej ndjenjën e të qenit gjithmonë i drejtë/i saktë. Gati dukej se nuk e mendoja këtë si të metë dhe nuk mendoja se duhej të heqja dorë nga ky qëndrim.

Një tjetër gabim që kam pasur ishte prirja e papërmbajtshme për sarkazëm. Ajo që vendosa të bëja rreth kësaj ishte të përmbahesha nga çfarëdo që mund të neverit personin me të cilin po flisja. Por, ia kam lejuar vetes të bëj shaka; të ndjej të mos e bëjë këtë do të ishte mendjengushtësi dhe pothuajse arrogancë.

Një tjetër gabim: krenaria e skajshme. Mendja ime është grindur me shpirtin tim, meqë i di të metat e mia. Dhe u grind aq gjatë dhe suksesshëm, saqë krenaria ime u zhduk plotësisht, pa asnjë gjurmë, falë Allahut. Veç kësaj, vendosa ta përçmoja vetveten plotësisht dhe të jem shembull i përulësisë.

Një tjetër e metë e imja ishte ajo se vuaja nga dridhja e shkaktuar nga rinia ime dhe dobësia e gjymtyrëve. E detyrova veten që ta ndaloja këtë dhe ajo u zhduk.

Një tjetër e metë: dashja e famës dhe lavdisë së madhe. Për t’u përballur me këtë të metë, vendosa të hiqja dorë nga gjithçka që është e ndaluar në fe, meqë, nëse shpirti mbetet nën kontrollin e arsyes, bile dhe zemërimi mund të bëhet një virtyt dhe të konsiderohet si një prirje e lavdërueshme.

Unë ndjeja neveri të madhe në shoqërimin e femrës në çfarëdo rasti dhe kjo ma vështirësonte përparimin. Jam përpjekur tërë kohën kundër kësaj ndjenje të tepruar, për të cilën e di se është e keqe nga problemet që m’i ka shkaktuar. Allahu më ndihmoi.

Kam pasur dy të meta të cilat Allahu (‘Azze ue Xhel) m’i ka fshehur dhe më ka ndihmuar t’i luftoja dhe t’i mposhtja me mirësinë e Tij. Njëra është zhdukur krejtësisht, dhe falënderimi i qoftë Allahut për këtë. Në këtë rast, duket se kaderi është në anën time: sapo ta qesë kokën kjo e metë, unë ngutem ta ndrydhi atë. Por, e meta tjetër më ka torturuar për një kohë të gjatë. Kur valët e saj vërshojnë mbi mua, venat e mia pulsojnë dhe kjo e metë bie në një pikë të rishfaqjes, por Allahu ma ka mundësuar të përmbahem nëpërmjet mirësisë së Tij dhe ajo tash është zhdukur.

Kam qenë këmbëngulës në mbartjen e inateve/zemërimeve të mëdha. Më është mundësuar ta fsheh këtë me ndihmën e Allahut (‘Azze ue Xhel) dhe t’i shmangem manifestimit të të gjitha efekteve të saj. Por, kurrë s’kam mundur ta vulosë krejtësisht e as që ka qenë e mundur të bëhem shok me këdo që është sjellë në një mënyrë vërtet armiqësore ndaj meje.

Moszënia besë, në vetvete, konsiderohet nga disa si një e metë absolute. Nuk është ashtu, përveç nëse kjo e çon personin që e ndjen atë të kryejë veprime fetarisht të palejueshme apo të sillet në mënyrë antishoqërore. Në rastet tjera, moszënia besë mund të jetë vendosmëri, dhe vendosmëria është virtyt.

Sa i përket qortimit që ma bëjnë kundërshtarët e paditur, të cilët thonë se nuk unë nuk çmoj askënd që s’pajtohet me mua, kur unë besoj se e kam me vend, dhe se unë kurrë nuk bashkërenditem me ata që i kundërshtoj, edhe nëse ata janë të gjithë njerëzit mbi faqen e dheut, dhe atë se unë s’i jap kurrfarë vlere përshtatjes me njerëzit e vendit tim në shumë nga traditat apo veshjet që ata i kanë adoptuar pa kurrfarë shkaku; kjo pavarësi është një cilësi të cilën unë e konsideroj si njërën nga virtytet më të rëndësishme që kam. Kurrgjë s’është e barabartë me të dhe, sikur të mos e kisha këtë në jetën time, do të ishte diçka për të cilën do të digjesha (për ta pasur) dhe do t’i lutesha Allahut (‘Azze ue Xhel). Në fakt, këdo që i dëgjon fjalët e mia, do ta këshilloja të sillet në këtë mënyrë. S’ka kurrfarë dobie të kopjosh njerëzit tjerë, nëse veprimet e tyre janë të pavlera dhe të pakuptimta; duke e bërë këtë personi e neverit Allahun, zhgënjen vetveten, i shkakton vuajtje shpirtit dhe trupit, dhe hedh në krahët e tij një zgjedhë të panevojshme.

Personi që s’di gjë rreth të vërtetës, më qortoi për atë se nuk çaja kokën për padrejtësitë që më bëheshin, bile dhe për padrejtësitë që u bëheshin shokëve të mi, pasi unë as që bezdisem kur atyre u bëhet padrejtësi në praninë time.

Përgjigja ime në këtë do të ishte se, kushdo që më ka përshkruar si të atillë, është ngutur dhe duhet të jetë më i saktë. Kur personi ngutet e flet, rrëshqet në përdorimin e gjuhës e cila të keqen nuk e bën të duket edhe aq keq, dhe të mirën jo aq të mirë. Për shembull, “filani fle me të motrën” do të ishte një gjë e urryer të thuhet dhe do të tmerronte këdo që do ta dëgjonte këtë, por, nëse do ta shpjegoje se kjo është një çështje e “motrës në Islam”, do të qartësohej se ngutja në të folur e shkaktoi këtë incident dhe këtë aspekt të shëmtuar të çështjes.

Nëse unë do të shtiresha se nuk lëndohem kur sulmohen nga dikush, s’do ta thosha të vërtetën, sepse është e natyrshme të ndjej dhimbje në një rast të tillë, është njerëzore. Por, e kam detyruar vetveten të mos shfaq as hidhërim, as egërsi. Unë arrij të zmbraps një përgjigje të inatosur duke u përgatitur paraprakisht, pastaj këtë e bëj falë fuqisë dhe mundësisë nga Allahu (‘Azze ue Xhel). Por, nëse nuk kam kohë të përgatitem, kufizohem në kundërpërgjigje me fraza therëse, por pa ofendime, dhe mundohem ta them vetëm të vërtetën dhe të shprehem pa hidhërim dhe pa egërsi. Urrej që ta bëj dhe këtë, përveç kur është e domosdoshme; për shembull, kur dua të ndali përhapjen e thashethemeve të rreme, meqë shumica e njerëzve e pëlqejnë t’i bartin fjalë kujtdo që dëgjon, cikërrima të urryera (që ia atribuojnë personit të tretë), dhe kurrgjë s’i ndalon ata më efektshëm sesa ky lloj veprimi. Kjo i ndalon ata të shesin shpifje që ua veshin të tjerëve dhe të cilat nuk i shërbejnë asnjë qëllimi, përveç prishjes së mendjes dhe bëhet vetëm për hir të përhapjes së përgojimit.

Për më shumë, sa i përket personit që më bën padrejtësi, ka dy mundësi dhe jo më shumë. Ai ose rren, ose e thotë të vërtetën. Nëse rren, Allahu pa vonuar do të më lejojë ta refuzoj atë nëpërmjet gjuhës së tij, meqë ky person do të përshkojë shtegun e të gjithë rrenësve dhe do të tërheqë vëmendjen ndaj vlerave të mia duke më veshur gjëra të këqija, sepse herët a vonë kjo do t’u bëhet e qartë shumicës së njerëzve që e dëgjojnë atë. Nëse ai e thotë të vërtetën, ka tri mundësi dhe vetëm njëra prej tyre mund të jetë e vërtetë. Ndoshta, unë kam qenë ortak i tij në ndonjë tregti dhe i jam rrëfyer ashtu siç bën dikush me dikë që i beson dhe mbështetet në të, dhe ai atëherë do të ishte tinëzari më i urryer; nuk kam nevojë të them më shumë rreth një kopuku të poshtër si ky. Apo, ndoshta, ai mund të më kritikojë në diçka që ai e konsideron si gabim e që në fakt nuk është gabim. Padituria e tij mjafton që kjo të harrohet; më parë atë duhet akuzuar, jo atë të cilin ai e kritikon. Apo, në fund, ai mund të më akuzojë për ndonjë gabim të cilin përnjëmend e kam. Pasi ai ka vërejtur një nga të metat e mia, ia lëshon frerin gjuhës së vet rreth kësaj. Nëse ai e thotë të vërtetën, unë meritoj fajësim më shumë se ai. Në këtë rast, unë duhet të hidhërohem më vetveten, jo me kritikun tim, i cili është i justifikuar në kritikën e tij.

Sa u përket shokëve të mi, ia kam ndaluar vetvetes që t’i mbroj ata. Por, këtë e bëj butësisht, duke e bindur personin që i ofendon ata në praninë time të pendohet, duke e nxitur atë ta qortojë vetveten, të kërkojë falje, të turpërohet, dhe ta tërheqë atë që tha. Këtë e arrij duke ndjekur metodën e cila fajëson ofenduesin dhe duke u thënë atyre se do të ishte më mirë t’i këqyrnin punët e tyre dhe të rregullonin shtëpitë e tyre sesa të përcillnin gabimet e të tjerëve. Pastaj ia kujtoj vlerat e shokut tim, duke e qortuar kritikuesin se kufizohet vetëm në përmendjen e gabimeve pa i përmendur edhe virtytet, dhe duke i thënë: “Ai kurrë s’do të fliste kështu për ty. Ai është më bujar se ti dhe këtë ti s’do ta pranoje”, apo diçka të ngjashme. Sa i përket sulmimit të folësit duke e neveritur atë, duke e bezdisur atë, duke e hidhëruar atë, duke e shtyrë ashtu që ai të shtojë ofendimin ndaj shokut tim, gjë të cilën aq shumë e urrej, kjo do të më bënte fajtor në raport me vëllain tim, sepse kjo do ta ekspozonte atë ndaj mallkimeve dhe ofendimeve të vazhdueshme të cilat do të përhapeshin në veshët e atyre që s’i kanë dëgjuar më herët dhe do të shpërndahej ofendimi më shumë. Ndoshta, kjo do të më bënte fajtor edhe ndaj vetvetes, gjë që s’do t’i shkonte në favor as shokut tim, sepse do të pësoja ofendim dhe lëndim. Unë vetë s’do të doja që shoku im të më mbronte përtej kufijve që përvijova. Nëse ai shkon më tej duke e sulmuar atë, bile dhe babanë tim, nënën time dhe prindërit e vet, varësisht sa i pacipë është ai që e nisë këtë, mund të vijë deri te goditjet. Unë do ta përçmoja atë, ngaqë ai ma shkaktoi këtë. Sigurisht që s’do t’i isha mirënjohës atij, bile do të isha skajshmërisht i hidhëruar me të. Allahu na ndihmoftë!

Personi paragjykues i cili kurrë nuk ndalet të mendojë, më akuzoi për shkapërderdhje të pasurisë sime. Edhe kjo është e folme e ngutur, të cilën e shpjegoj si në vijim: unë e shkapërderdhi vetëm hisen e cila do të shkonte kundër fesë sime, sikur ta mbaja atë, apo do të shkaktonte fjalë të këqija ndaj nderit tim apo do të më lodhte. Konsideroj se ajo së cilës i shmangem nga këto tri të këqija, sado e vogël që është, peshon shumë më rëndë sesa pasuria e humbur, edhe sikur kjo të ishte sa gjithçka mbi të cilën rrezon dielli.

Dhuntia më e mirë që Allahu (‘Azze ue Xhel) mund t’i japë robit të Tij është që ta pajisë atë me drejtësi dhe dashuri ndaj drejtësisë, me të vërtetën dhe me dashuri ndaj së vërtetës mbi çdo gjë tjetër. Për të vulosur prirjet e këqija të mia, për të bërë gjithçka që është e mirë sipas fesë dhe botës, unë kam bërë vetëm atë që kam mundur. S’ka as ndryshim e as fuqi, përveç me Allahun e plotfuqishëm. Në anën tjetër, personi që ka prirje ndaj padrejtësisë dhe i cili e ka të lehtë të veprojë padrejtësisht, si dhe që ka prirje të shkelë dhe të kënaqet në këtë, le të mos shpresojë se do të përmirësojë ndonjëherë natyrën e vet dhe le të kuptojë se s’do të ketë sukses qoftë në fe, qoftë në mirësjellje.

Sa i përket sqimës, zilisë, rrenës dhe tradhtisë, unë absolutisht s’kam kurrfarë përvoje të këtyre nga natyra ime. Me sa duket, s’kam kurrfarë merite për shmangien e tyre, meqë e tërë qenia ime i refuzon këto. Falënderimi për këtë i takon Allahut, Zotit të botëve.

Një nga të metat e dashurisë ndaj famës është se ajo anulon vlerën e veprimeve të mira, nëse personi që i kryen këto e pëlqen të flitet për to. Kjo gati e bën atë jobesimtar, sepse ai po punon për diçka tjetër veç Allahut (‘Azze ue Xhel). Kjo e metë heq krejt vlerën nga virtyti, sepse personi i ndikuar nga kjo zor se mundohet të bëjë mirë për hir të së mirës, por e bën atë për dashuri ndaj famës.

S’ka faj më të madh sesa ai i personit që lavdëron një cilësi në ty të cilën nuk e ke, duke e afruar kështu më shumë mungesën e saj.

S’ka lavdërim më të mirë se ai i personit që të qorton për ndonjë të metë që s’e ke, duke tërhequr vëmendjen kështu ndaj vlerës tënde, dhe ta jep hakmarrjen tënde ndaj tij duke e ekspozuar vetveten ndaj kundërshtimit dhe qortimit për atë se shpif kundër teje.

Sikur personi ta njihte papërsosurinë, do të ishte i përsosur, meqë asnjë krijesë s’është pa të meta. I lumtur është ai, që i ka të metat e pakta dhe të parëndësishme.

Ajo që ndodh më së shpeshti, është e papritura. Vendosmëri do të thotë të përgatitesh vetveten për aq sa mund të parashohësh. Lavdi Atij që e ka rregulluar kështu, me qëllim që t’u tregojë njerëzimit pafuqinë e njeriut dhe nevojën e tij për Krijuesin e vet të plotfuqishëm.

Shokët, Miqësia e ngushtë, dhe shkëmbimi i këshillës.

Kush të kritikon, e dëshiron miqësinë me ty. Kush s’i zë për gjë gabimet tua, s’e ka për gajle punën tënde.

Të kritikosh një shok është si të shkrish një shufër: ose rafinohet, ose tretet.

Një shok që fsheh një sekret i cili ka të bëjë me ty, është më i pabesë ndaj teje sesa ai që e tregon një sekret tëndin. Meqë, ai që tregon sekretin tënd, ai vetëm të tradhton, kurse, ai që e fsheh atë prej teje, ai edhe të tradhton, edhe nuk të zë besë.

Mos u mundo të bëhesh shok me ata që të përbuzin, sepse s’do të përfitosh gjë veçse mashtrim e turpërim.

Mos i përbuz ata që mundohen të bëhen shokë me ty. Ta bësh këtë është një formë padrejtësie dhe do të ishte dështim në përgjigje ndaj mirësisë së tyre, dhe kjo është ligësi.

Kush detyrohet të përzihet me burra, në asnjë mënyrë s’bën t’ia thotë shoqëruesit të tij gjithçka që i shkon ndërmend. Kur të largohet prej tij, gjithmonë duhet të sillet sikur ai të ishte një armik i krisur. Kur të zgjohet për çdo mëngjes, gjithmonë duhet të presë që shokët e tij ta tradhtojnë dhe t’i bëjnë keq, të presë që ata të sillen tamam si armiqtë e tij të përbetuar. Nëse kurrgjë nga kjo s’ndodh, le ta falënderojë Allahun; nëse ndodh, së paku do të jetë i përgatitur dhe tronditja do të jetë më e pakët. Sa më përket mua, ju tregoj që kam pasur një shok me të cilin kishim miqësi të përbetuar, miqësi të pastër e të sinqertë, për kohë të liga e të mira, për kamje e për skamje, në hidhërim e në kënaqje. Ky shok e ndryshoi qëndrimin ndaj meje në mënyrën më të urryer, pas dymbëdhjetë vitesh miqësie të përsosur dhe për një arsye krejtësisht të pavlerë, për të cilën kurrë s’do të besoja se do të ndikonte tek një person i tillë. Qysh atëherë, ai s’është pajtuar me mua dhe kjo më ka pikëlluar për shumë vite. Sidoqoftë, njeriu s’duhet të bëjë gjëra të liga dhe të ndjekë shembullin e burrit të ligë dhe të tradhtarëve.

Përkundrazi, nga ky shembull ne duhet të mësojmë shtegun që duhet ndjekur. Kjo është e rrezikshme dhe e vështirë të ndiqet, dhe një person do të bënte mirë të avanconte me kujdesin e thëllëzës, më kujdesshëm se laraska, derisa të kthehet në udhën e përshkuar nga njerëzimi dhe të ikën te Zoti i vet. Kjo udhë të çon në fitore; këtë na e thonë edhe feja, edhe dunjaja. Personi që e ndjek atë, do ta ruajë nijetin e pastër të shpirtrave të shëndoshë, të cilët janë të vërtetë ndaj premtimeve të tyre, persona pa dredhi e mashtrime. Ai do të ketë virtyte të të zgjedhurve, karakter të të virtytshmëve. Veç kësaj, ai do të ndjehet i sigurt sikurse mashtruesit më të mëdhenj, i lirë nga gajlet sikurse keqbërësit, njerëzit më të ligë e më dinakë.

Ti duhet të mbash brenda teje çfarëdo sekreti që ke dhe të mos ia zbulosh atë ndonjë shoku apo të huaji, bile dhe personit më të afërt, nëse ke ndonjë mundësi ta bësh këtë. Ti duhet të jesh i vërtetë ndaj secilit që të zë besë, po ti vetë mos i zër besë askujt në çështjet që ti dëshiron të kesh sukses, përveç kur kjo të jetë absolutisht e domosdoshme, e edhe atëherë ti duhet të ndalesh e prapë të mendosh e të mundohesh të tërheqësh forcë nga Allahu (‘Azze ue Xhel).

Ji bujar me gjërat tua të panevojshme dhe me forcën tënde për t’u ndihmuar tjerëve, qoftë kur kjo të kërkohet nga ti, qoftë kur nuk të kërkohet; dhe t’i ndihmosh kujtdo që ka nevojë për ty dhe të cilëve mund t’u ndihmosh, edhe nëse ai nuk të vjen enkas për ta kërkuar ndihmën tënde.

Mos prit të të kthehet ndihma nga kushdo, përveç Allahut të plotfuqishëm. Ndërsa ti përshkon shtegun tënd, kujto që, personi i parë të cilin e ndihmon, do të jetë i pari që do të të dëmtojë dhe të kthehet kundër teje. Vërtet, për shkak të xhelozisë së thellë që kanë, personat me karakter të keq I urrejnë ata që u ndihmojnë atyre, kur të shohin se këta të fundit janë në gjendje më të mirë.

Sillu me çdo njeri sa më njerëzishëm që mundesh. Nëse dikush të vjen me të meta e probleme që dalin nga jeta normale, mos i lërë të dinë se t’i s’po i pëlqen ata. Në këtë mënyrë do të jetosh jetën në rehati e qetësi.

Kur të këshillosh, mos këshillo vetëm me kushtin që këshilla të pranohet. Mos ndërmjetëso vetëm me kushtin që ndërmjetësimi yt të pranohet. Mos jep dhuratë vetëm me kushtin që ajo të kompensohet. Bëje këtë vetëm për të zbatuar një virtyt dhe të bësh atë çfarë duhet bërë, kur të japësh këshillë, të ndërmjetësosh e të jesh bujar.

Përkufizimi i miqësisë është: (pika e mesme) mes dy ekstremeve. Ajo që e pikëllon një shok, e pikëllon dhe tjetrin, po ashtu. Ajo që e lumturon njërin, e lumturon dhe tjetrin. Çfarëdo më pak se kaq, nuk është miqësi. Kush i përgjigjet këtij përshkrimi, është shok. Personi mund të jetë shok i dikujt i cili s’është shok me të, meqë njeriu mund ta dojë dikë nga i cili urrehet. Mbi të gjitha, ky është rasti i baballarëve dhe bijve të tyre, i vëllait me vëlla, i bashkëshortit me bashkëshorten, dhe i krejt atyre te të cilët miqësia është bërë dashuri e zjarrtë. Jo çdo shok është këshillues, ndonëse çdo këshillues, nëpërmjet dhënies së këshillës, tregohet të jetë një shok.

Përkufizimi i këshillës është që, personi i cili këshillon, të ndjejë keqardhje për dëmtimin e shokut të tij, qoftë shoku i tij i lumtur apo i palumtur me atë (situatë). Ky është një faktor shtesë të cilën e ka këshilluesi, e cila shkon përtej kufirit të miqësisë së thjeshtë.

Synimi më i lartë i miqësisë – dhe s’ka më të lartë se kjo – është të kesh të gjitha gjërat e përbashkëta, veten e personit, gjërat personale të personit, pa kurrfarë kufizimi, dhe të parapëlqesh shokun tënd mbi çdokënd. Sikur të mos e njihja Muzefferin dhe Mubârekun, dy zotërinjtë e Valencias, do të mendoja se një ndjenjë e tillë është zhdukur në kohët tona.

Por, unë kurrë s’kam parë dy persona tjerë aq thellësisht të zhytur në të gjitha gëzimet e miqësisë, pavarësisht ngjarjeve të cilat do t’i ndanin personat tjerë.

S’ka ndonjë virtyt që i përngjan vesit më shumë sesa aftësia për të pasur shumë shokë dhe të njohshëm. Por, kjo vërtet që është një virtyt i përsosur, i përbërë nga cilësi të ndryshme, meqë shokët fitohen vetëm me anë të tolerancës, bujarisë, durimit, besnikërisë, shenjave të dhembshurisë, ndjenjave të përbashkëta, dhe maturisë. Është me rëndësi të mbrohen shokët, t’ua mësosh atë që ti e di, dhe t’i përfitosh ata nëpërmjet çdo lloji të veprimit të lavdërueshëm. Me këtë nuk po mendojmë në mercenarët apo ata që na ndjekin në ditët tona të lavdisë. Ata janë hajna të titullit të miqësisë, ata mashtrojnë miqësinë. Ti mendon se ata janë shokë, po nuk janë. Prova e kësaj është se ata të braktisin, kur s’të ecin punët mirë. E as që po mendojmë në ata që bëhen bashkë për të kryer krime, poshtërsi, për të sulmuar nderet e njerëzve, për të kënaqur kureshtjen e tyre të sëmurë apo çfarëdo objektivi tjetër të pavlerë. Këta hiq nuk janë shokë. Prova është se ata përflasin njëri-tjetrin dhe ata shpërndahen sapo të kryhen interesat që i bëjnë bashkë. Ne po mendojmë të flasim vetëm për shokët e kulluar, të cilët bëhen bashkë vetëm në dashuri ndaj Allahut, ose për të ndihmuar njëri- tjetrin që të triumfojë virtyti i vërtetë, ose për të shijuar kënaqësinë e llojit të vetëm të vërtetë të miqësisë. Nëse personi bën gabimin e pasjes së shumë shokëve, ekziston vështirësia e të gëzuarit e të gjithë atyre, rreziku i shoqërimit me ta, dhe detyrat që bien mbi ne, kur ata u nënshtrohen sprovave. Nëse personi reflekton mbi shqetësimet që u bien atyre apo na bien neve për shkak të tyrin: vdekja, ndarja, tradhtia e ndonjërit prej tyre, personi do të shohë se gëzimi i sjellë nga këta shokë peshon më rëndë se pikëllimi i dhimbshëm që ata shkaktojnë.

S’ka gjë ndër veset që aq shumë ngjan me një virtyt siç është dëshira për t’u lavdëruar. Vërtet, nëse dikush na thur lavde në praninë tonë, do të ishim budallenj po t’i besonim, duke pasur parasysh gjithçka që tradita na ka mësuar lidhur me lajkatarët. Mirëpo, lavdërimi mund të jetë i dobishëm në inkurajimin e dikujt për të bërë më pak gjëra të këqija dhe më shumë gjëra të mira. Lavdërimi mund të nxisë personin që e dëgjon atë të dëshirojë të ketë një karakter të ngjashëm me të atij që lavdërohet. Kështu, ndjej që sunduesit e botës takuan një nga ata persona që përhapnin të keqen kudo që shkonin dhe për të cilët thuhet të kenë bërë gjëra të këqija, dhe ai i pranoi ata me lavdërime. Ai dëgjoi lavdërimet t’i thureshin kudo; në çdo anë njerëzit s’flisnin tjetër veçse për punët e tij të mira dhe bujarinë e tij. Pas kësaj, krimineli s’mund të bëjë keq.

Disa lloje të caktuar atë këshillës vështirë dallohen nga përgojimi, meqë, kush dëgjon një person të kritikojë një tjetër padrejtësisht apo e fsheh atë (kritikën) nga personi i cili është objekt i kësaj thënieje të padrejtë e të ligë, është po ashtu i padrejtë dhe duhet të fajësohet. Nëse ia thotë atë troç, kritikut inatçi mund t’i sjellë edhe më shumë telashe sesa që e meriton. Dhe kjo do të ishte padrejtësi ndaj tij, sepse s’është e drejtë të ndëshkosh keqbërësit përtej masës së veprës së padrejtë që ata bëjnë. Është vështirë për këdo, përveç një personi inteligjent, që të përballet me këtë situatë.

Zgjedhja që duhet adoptuar nga personi inteligjent në një situatë të tillë është që të mbrosh viktimën kundër përgojuesit dhe jo më shumë, pra, jo ta informosh atë çfarë tha ky i fundit; kjo për ta parandaluar atë të shkojë të përgojuesi e të futet në telashe më të mëdha. Sa u përket dredhive dinake, personi duhet ta mbrojë viktimën, po kurrgjë më shumë se kaq.

Dhënie e informatave është raportimi ndaj dikujt për diçka që personi dëgjon e që në asnjë mënyrë nuk e dëmton personin që ia thotë. Dhe fuqia vjen nga Allahu.

Këshilla mund të jepet dy herë. Hera e parë është urdhëruar si detyrë fetare. Hera e dytë është një rikujtim dhe një paralajmërim. Nëse e përsërit këshillën për të tretën herë, kjo bëhet protestë dhe qortim. Mbas kësaj, duhet të japësh shuplakë dhe të grushtosh, dhe ndoshta të provosh metoda edhe më serioze të cilat mund të shkaktojnë zarar dhe humbje. Me siguri, vetëm në çështjet fetare është e lejueshme të përsërisësh këshillën vazhdimisht, qoftë kur dëgjuesi e pranon atë apo irritohet, qoftë kur këshilluesi pëson nga kjo apo jo. Kur të këshillosh, bëje këtë butësisht. Mos bërtit. Bëj aluzione. Mos flit haptazi, përveç nëse po këshillon dikë që ngulmon në moskuptim. Pastaj, shpjegimet do të ishin esenciale. Mos jep këshillë vetëm me kushtin që ajo të ndiqet, përndryshe je një tiran e jo një këshillues; ti po kërkon bindje e nuk po ua jep hakun ndjenjave fetare dhe shpirtit vëllazëror. As arsyeja e as miqësia nuk të jep të drejtën për të insistuar. Ajo është një e drejtë që një sundues ka ndaj të nënshtruarve të tij apo një padron ndaj robërve të tij.

Mos i kërko shokut tënd më shumë sesa që je i gatshëm të japësh. Të kërkosh më shumë do të thotë ta abuzosh miqësinë me të. Mos nxirr përfitime, përveç kur dëmton veten dhe sillesh neveritshëm.

Nëse gjen arsyetime për personat egoistë e lakmitarë dhe mbyll sytë ndaj gabimeve të tyre, ti nuk po shfaq njerëzi dhe miqësi. Përkundrazi, kjo është një gjë e pandershme dhe e dobët, e cila i inkurajon ata të vazhdojnë me këto qëndrime të këqija dhe i mbështet në punët e tyre të liga. Një lëshim i këtillë do të ishte i njerëzishëm vetëm atëherë kur shfaqet ndaj të drejtëve, të cilët shpejt falin dhe të sillen bujarisht. Në kësi rasti, është obligim për një person të mirë të sillet në po të njëjtën mënyrë ndaj tyre dhe, mbi të gjitha, nëse ata kanë nevojë të menjëhershme për një tolerancë të tillë dhe nëse kjo është më e domosdoshme për ta.

Dikush mund të kundërshtoj: “Sipas asaj çfarë thoni ju, ne s’duhet të jemi tolerant, ne s’duhet të bëhemi se nuk shohim, kur kemi të bëjmë më shokët tanë. Shokët, armiqtë, të huajt, të gjithë duhet të trajtohen njëjtë. Kjo s’mund të jetë në rregull.” Përgjigja jonë s’do të ishte gjë tjetër – dhe Allahu na ndihmoftë - veçse inkurajim për tolerancë dhe bujari.

Ti s’duhet të bëhesh se nuk sheh gabimet e lakmitarëve, po (këtë duhet ta bësh) vetëm me shokët e vërtetë. Nëse do të dish se si të sillesh në këtë çështje dhe si mund të qëndrosh në shtegun e së vërtetës: Nëse ka një situatë ku njëri nga dy shokët duhet të tregohet bujar për hir të tjetrit, secili nga dy shokët duhet të shqyrtojë problemin dhe të shohë se cili ka nevojë më urgjente dhe rrethana më shtrënguese. Miqësia dhe njerëzia ia imponojnë tjetrit obligimin e të qenët bujar. Nëse ai s’e bën këtë, është lakmitar dhe s’meriton privilegj, meqë ai nuk po sillet as si një shok e as si një vëlla. Nëse të dy ata kanë nevojë të barabartë, janë në ngushtësi të barabartë, miqësia e vërtetë e kërkon që ata të bëjnë garë me njëri-tjetrin për të qenë sa më bujarë. Nëse ata sillen kësisoj, të dy ata janë shokë. Nëse njëri prej tyre ngutet të jetë bujar e tjetri jo, dhe nëse zakonisht kështu ndodh, i dyti s’është shok dhe s’ka nevojë të sillemi miqësisht ndaj tij. Por, nëse ai ngutet të sakrifikohet në rrethana tjera, atëherë ky është një çift i vërtetë shokësh.

Nëse dëshiron t’i ndihmosh dikujt që ka nevojë, qoftë kur nisma vjen nga ai ose nga ti, mos bëj më shumë sesa që ai pret nga ti, jo atë çfarë ti personalisht do të doje të bëje. Nëse ti e kalon kufirin, s’do të meritosh falënderim, por fajësim nga ana e tij dhe nga të tjerët, dhe ti do të tërheqësh armiqësi e jo miqësi.

Mos i përsërit shokut tënd gjëra që e bëjnë të palumtur dhe s’do t’i bënin dobi sikur t’i mësonte ato; ky do të ishte një veprim prej budallai. Mos fshih nga ai kurrgjë padija ndaj së cilës do t’i shkaktonte humbje atij; ky do të ishte një veprim i personit të ligë.

Mos u kënaq nëse dikush të lavdëron për cilësi që nuk i ke; përkundrazi, ndjej keqardhje për shkak të kësaj, sepse kjo do t’ia vërë në pah publikut mungesën e tyre. Të thurësh lavde të këtilla do të thotë të përqeshësh e të luash, dhe vetëm një idiot do të ishte i kënaqur me këtë. Mos u mërzit nëse dikush të kritikon për një të metë që s’e ke; përkundrazi, ti duhet të jesh i kënaqur, sepse vlera jote do t’i vihet në pah publikut.

Në anën tjetër, ti duhet të jesh i kënaqur të kesh një cilësi të lavdërueshme, qoftë kur dikush të lavdëron për të, qoftë kur nuk të lavdëron; dhe duhet të ndjesh keqardhje të kesh një të metë, qoftë kur të kritikon dikush për të, qoftë kur nuk të kritikon.

Kush dëgjon të thuhen gjëra të këqija për bashkëshorten e shokut të tij, assesi s’duhet t’ia thotë këtë atij, sidomos nëse personi i cili i flet ato gjëra është një përgojues apo thashethemexhi, një nga ata që mundohet të largojë vëmendjen nga të metat e veta duke shtuar numrin e njerëzve si vetja e tij; kjo ndodh shpesh. Në parim, më së miri është t’i përmbahesh të vërtetës. Tash, në këtë rast, s’mund të dish se a janë këto fjalë të vërteta, apo të rreme. Por, ti e di që është gjynah i madh në fenë tënde të mbash mendime të tilla. Sidoqoftë, nëse ti merr vesh se e njëjta gjë po flitet në disa thashetheme e jo vetëm në një, apo nëse ke mundësi të verifikosh se thënia është e bazuar, edhe nëse s’mund ta qesësh shokun tënd në pozitën nga e cila ti ke vrojtuar, duhet t’ia kallëzosh atij të gjithat, privatisht dhe me kujdes. Duhet të thuash diçka si: “Ka shumë gra” apo “Kujdesu për shtëpinë tënde, mëso familjen tënde, shmangu nga kjo, kujdes lidhur me këtë...” Nëse ai merr këshillën tënde dhe merr masa, ai do të ketë përfituar nga rasti. Nëse ai ndryshon qëndrimin, kjo është mirë. Por, nëse ai nuk ndryshon qëndrimin, duhet t’i shmangesh miqësisë me të, sepse ai do të ishte një person i ulët, pa vlera dhe pa ambicie fisnike.

Fakti që një burrë hyn në një shtëpi fshehurazi është provë e mjaftueshme se synon diçka të keqe. E njëjta vlen për një grua që hyn fshehurazi në shtëpinë e një burri. Do të ishte marrëzi të kërkosh më shumë prova. Ti duhet të ikësh nga një grua e tillë apo së paku të ndahesh. Kushdo që do të mbante të tillën, do të ishte një ndërmjetësues/korrier i njëmendtë.

Burrat mund të ndahen në shtatë kategori, sipas cilësive të caktuara të karaktereve të tyre:

Disa të lavdërojnë në sy dhe të kritikojnë pas shpine. Kjo është karakteristikë e hipokritëve dhe përgojuesve; kjo, zakonisht, ndodh mes burrave.

Të tjerë kritikojnë edhe në sy, edhe pa shpine; kjo është karakteristikë e përgojuesve që janë të fuqishëm e të pacipë.

Disa persona të bëjnë lajka në sy dhe pas shpine; kjo është shenjë e lajkatarëve dhe e ambiciozëve. Të tjerët të kritikojnë në sy dhe të lavdërojnë pas shpine; kjo është karakteristikë e budallenjve dhe e teveqelëve.

Personat e virtytshëm kanë kujdes që as të të mos lavdërojnë, as të të mos kritikojnë në praninë tënde. Ata ose të lavdërojnë në mungesën tënde, ose përmbahen nga kritika ndaj teje.

Përgojuesit që s’janë hipokritë apo injorantë, kurrgjë s’të thonë në sy dhe të kritikojnë në mungesë tënde. Sa u përket atyre që duan jetë të qetë, ata kujdesen që as të të mos lavdërojnë, as të të mos kritikojnë, qoftë kur je i pranishëm, qoftë kur ti mungon. Ne i kemi parë këto lloje të ndryshme dhe i kemi testuar kategoritë dhe kemi gjetur që kjo është e vërtetë.

Kur të japësh këshillë, bëje privatisht dhe fol butësisht. Mos thuaj se dikush tjetër e ka bërë kritikën që po ia adreson shokut tënd; kjo do të ishte e folme e lig. Nëse e thua këshillën tënde troç, do të bezdisësh dhe do të dekurajosh. “Foli atij njerëzisht”, tha i Plotfuqishmi: “Dhe foli atij me fjalë të buta” (Ta-Ha, 44) Dhe pejgamberi (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem) tha: “Mos dekurajo.” Nëse e këshillon dikë dhe tij këmbëngul të merret këshilla jote, ti je i gabuar, sepse mund të mos e kesh me vend dhe do të këmbëngulje që ai të pranojë gabimin tënd dhe ta refuzojë të vërtetën.

Gjithçka ka përdorimin e vet. Kështu, unë kam përfituar shumë nga përzierja me të paditurin. Kjo më ka frymëzuar, ma ka shkrepur shpirtin, ma ka mprehur mendjen, dhe më ka nxitur të veprojë. Kjo ka bërë që të lindin punime të vlefshme të shkruara. Sikur i padituri të mos kishte zgjuar diçka në veten time, sikur të mos kishte zgjuar diçka që klloçit në mua, nuk do të hidhja veten time në të shkruarit e këtyre punimeve.

Mos u qorro ndaj një shoku duke e marrë për grua dikë nga familja e tij dhe mos bëj kontratë me të. Nuk dimë që këto dy akte të kenë rezultuar në diçka tjetër veç thyerjes, ku të paditurit presin që lidhjet e miqësisë të forcohen. Arsyeja për këtë është se dy aktet detyrojnë secilën palë të shtyjë interesat e veta për epërsi ndaj të tjerëve. Kur ka përplasje mes interesave të individëve, ndodhin grindje dhe grindja sjell ndryshim në dashuri. Aleanca më e fortë është ajo mes dy njerëzve të cilët tashmë kanë lidhje mes vete, meqë fakti se ata tashmë janë të lidhur i detyron ata ta durojnë unionin, edhe nëse ata janë të tepër të palumtur, pasi ata janë bashkuar nga një lidhje e pathyeshme, atë të origjinës së përbashkët, të cilën natyrshëm e mbrojnë dhe e ruajnë.

Llojet e ndryshme të dashurisë.

Më është kërkuar të përqendrohem në atë se çfarë mund të thuhet për dashurinë dhe llojet e ndryshme të saj. Të gjitha llojet e ndryshme të dashurisë i përkasin familjes së njëjtë. Dashuria karakterizohet nga përgjërimi për të dashurin, nga tmerri i ndarjes, nga shpresa që dashuria të jetë e ndërsjellë. Është thënë se ndjeshmëria ndryshon sipas objektit të vet, por objekti ndryshon vetëm sipas dëshirave të të dashuruarit, sipas asaj se a janë ato në rritje, në pakësim apo janë duke u zhdukur plotësisht. Kështu, dashuria e ndier ndaj Allahut (‘Azze ue Xhel) është një dashuri e përsosur. Ajo që i bashkon qeniet në kërkimin e idealit të njëjtë, si dashuria e një babai, e një biri, e prindërve, e një shoku, e një sovrani, e një bashkëshorteje, e një mirëbërësi, e një personi në të cilin shpresohet, e një të dashuruari, krejt këto janë të njëjta në përgjithësi, krejt kjo është dashuri, por ka lloje të ndryshme siç sapo përvijova, të cilat dallojnë për nga sasia e dashurisë së frymëzuar nga ajo që i dashuri është i aftë të japë nga vetvetja. Kështu, dashuria mund të marrë forma të ndryshme. Kemi parë të vdesin persona me zemër të thyer, për shkak të bijve të tyre, mu ashtu siç një të dashuruari i thyhet zemra nga i dashuri i tij. Kemi dëgjuar për një person që digjej nga aso frike ndaj Allahut dhe me aq dashuri ndaj Tij, saqë vdiq.

Ne e dimë që një person mund të jetë po aq xheloz sa edhe një i dashuruar ndaj dashnores së tij.

Më së paku që një i dashuruar mund të dëshirojë nga e dashura është që të fitojë respektin e saj, vëmendjen e saj, dhe t'i afrohet asaj, duke mos marrë guximin të presë më shumë. Këso aspirata kanë ata që e duan njëri-tjetrin për hir të Allahut fuqimadh.

Faza tjetër është kur dashuria shtohet me kalimin e kohës bashkërisht në bashkëbisedim dhe shfaqet interesi ndaj njëri- tjetrit. Kjo është shkalla e dashurisë së një personi ndaj princit të vet, ndaj shokut të vet apo ndaj vëllait të vet.

Por, kulmi i asaj çfarë mund të dojë i dashuruari nga i dashuri është që ta marrë atë në duart e veta, kur ta dëshirojë atë. Për këtë shkak, shohim personin që e do gruan e vet të provojë pozita të ndryshme gjatë bërjes së dashurisë dhe vende të ndryshme, në mënyrë që të ndjejë se e posedon atë tërësisht. Kjo është kategoria ku ne duhet t’i fusim përkëdheljet dhe puthjet. Disa nga këto dëshira (që ta marrë në duart e veta) mund të shfaqen te një baba ndaj fëmijës së tij, çka mund të shtyjë atë të puthë dhe të përkëdhelë.

Gjithçka që sapo përmendëm është funksion unik i dëshirës (së fortë). Kur, për ndonjë arsye, dëshira ndaj një objekti ndrydhet, shpirti shtyhet ndaj një objekti tjetër të dëshirës.

Kështu, gjejmë që personi i cili beson se do ta shohë Allahun fuqiplotë, ka etje të madhe për këtë dhe kurrë s'do të jetë i kënaqur me diçka tjetër, meqë kjo është ajo të cilën e dëshiron. Në anën tjetër, personi që nuk beson në këtë, nuk e aspiron këtë ekstazë dhe nuk e do, pra, nuk e dëshiron këtë. Ai është i kënaqur t'i përulet vullnetit hyjnor dhe të shkojë në xhami, dhe s'ka ambicie tjetër.

Ne kemi vrojtuar se personi i cili ligjërisht mund të martohet me të afërmit e tij, nuk kënaqet me favoret të cilat do ta kënaqnin dikë që nuk i lejohet të martohet me ta; dashuria e tij nuk ndalet në pikën e njëjtë si dashuria e një personi të cilit i është ndaluar me ligj t'i dojë ata/ato. Mexhusëve (persianëve) dhe çifutëve, të cilëve u është lejuar martesa me vajzat e mbesat e tyre, nuk e frenojnë dashurinë e tyre në pikën e njëjtë ku e frenon një musliman. Përkundrazi, ata e ndjejnë dashurinë e njëjtë ndaj vajzave të tyre apo ndaj mbesave të tyre ashtu siç një musliman ndjen ndaj një femre me të cilën fle. Asnjëherë s'mund të shohësh një musliman t'i dëshirojë të afërmit e tij në këtë mënyrë, edhe nëse ata janë më të hijshëm sesa vetë dielli, qoftë ai edhe personi (muslimani) më i shthurur dhe më epshor. Dhe, nëse kjo ndodh ndonjëherë, ndodh vetëm midis të paditurve që nuk ndiejnë detyrimin fetar, që i lejojnë vetes çdo mendim epshor, dhe që e gjejnë të çelur çdo derë të dëshirave. Nuk mund të ketë garanci që një musliman të mos e dojë një të afërm aq shumë, saqë dashuria e tij të bëhet një mani dhe të tejkalojë dashurinë që mban ndaj bijës dhe mbesës së tij, edhe nëse i/e afërmi nuk është i hijshëm si ato. Në fakt, ai mund të dëshirojë nga i/e afërmi i tij favore të cilat kurrë s'do të mund t’i priste nga bija apo mbesa e tij. Në anën tjetër, një i krishterë e trajton të afërmin e vet me respekt të barabartë, pasi atij nuk i lejohet ta dëshirojë atë. Por, (ndryshe nga një musliman) ai nuk ka nevojë të përmbahet ndaj kujtdo që ka ndarë mëndeshën me të, meqë ai mund ta dëshirojë atë pa shkelur ligjet e fesë së tij.

Ne tash e shohim të vërtetën e asaj çfarë thamë më lart: Dashuria, në të gjitha manifestimet e saj, formon një familje të vetme e të përgjithshme, por llojet e saj ndryshojnë sipas objekteve të ndryshme të dëshirës së saj.

Kështu, natyra njerëzore është e njëjtë kudo, por traditat dhe zakonet e ndryshme kanë formuar dallime të qarta.

Ne nuk themi që dëshira ka ndikim vetëm në dashuri, por do të thoshim që ky është shkaku i të gjitha llojeve të interesimeve, bile dhe të atyre që kanë të bëjnë me fatin dhe pozitën shoqërore të personit. Kështu, mund të shihet me lehtësi se një person që e sheh vdekjen e komshiut të vet, të dajës së vet, të shokut të vet, të kushëririt të vet, të nipit të vet, të gjyshit a stërnipit të vet, dhe nuk ka hise në pasurinë e tyre, nuk shqetësohet që ajo po i ikën, sado të mëdha të jenë pasuritë e tyre, sepse ai nuk i ka pritur ato. Por, sapo të vdesë një anëtar i largët i familjes së babait të tij apo ndonjë myshteri i largët i tij, ai nis të lakmojë gjërat që u përkasin atyre. Së bashku me lakminë vjen dhe grumbullimi i shqetësimeve, keqardhjeve, hidhërimeve dhe pikëllimeve të mëdha, nëse u ikën ndonjë pjesë e vogël e pasurisë së tyre.

E njëjta gjë vlen me pozitën e personit në shoqëri: personi që i përket shkallës më të ulët shoqërore, nuk shqetësohet nëse nuk konsultohet, kur dikujt tjetër i jepet pushteti në vend. Ai s'e ka për gajle nëse dikush tjetër gradohet apo zhgradohet. Por, sapo ai të nisë të ndjejë ambicie për ta përmirësuar vetveten, kjo nxit telashe, shqetësim dhe hidhërim që do të mund ta bënin atë ta humbasë shpirtin, dunjanë e ahiretin. Kështu, lakmia është shkaku i të gjitha poshtërimeve dhe i çdo lloj shqetësimi; ajo është një lloj i lig e i përbuzur i sjelljes.

E kundërta e lakmisë është paanësia. Kjo është një cilësi e virtytshme e cila bashkon guximin, bujarinë, drejtësinë dhe inteligjencën. Një person i paanshëm përnjëmend është inteligjent, sepse ai e kupton kotësinë e lakmisë dhe preferon paanësinë. Guximi i tij e lind një madhështi shpirtërore, e cila e bën atë të paanshëm. Bujaria e tij e natyrshme e ndalon atë të shqetësohet për pasurinë të cilën e humbet. Natyra e tij e paanshme e bën atë ta dojë përmbajtjen dhe maturinë në dëshirat e tij. Kështu, paanësia përbëhet nga këto katër cilësi mu ashtu siç një lakmi – e kundërta e saj – përbëhet nga katër gabime të kundërta, domethënë, frika, babëzia, padrejtësia dhe padituria.

Babëzia është një lloj i lakmisë e cila do të dëshironte të posedonte gjithçka; ajo është e pangopshme dhe përherë në rritje të kërkesave të saj. Sikur të mos kishte diçka si lakmia, kurrkush kurrë s'do të poshtëronte vetveten karshi të tjerëve. Ebu Bekr ibn ebu ibn el-Fejjãd më tha se Uthman bin Muamis (v.356H) kishte gdhendur në derën e shtëpisë së vet në Ekije (Sevilë): “Uthmani nuk lakmon fare.”

Një person që bëhet i palumtur nga prania e një personi që e urren, është sikurse një person që bëhet i palumtur nga mungesa e personit që ai e do. Dhe s’mund të bësh dallim mes këtyre.

Kur një i dashuruar do që të harrojë, ai sigurisht që mund ta bëjë këtë. Kjo dëshirë gjithmonë i plotësohet atij.

Nëse e respekton personin me të cilin jeton, edhe ai do të të respektojë.

Personi i palumtur në dashuri është ai, që vuan nga dashuria për atë që mund ta mbajë në vend të sigurt dhe me të cilin mund të bashkohet pa tërhequr mbi vete hidhërimin e Allahut apo kritikën e shokëve të tij. Gjithçka është në rregull, kur dy të dashuruar pajtohen ta duan njëri-tjetrin. Që dashuria të rrjedhë lirshëm, është thelbësore që të dy ata të mos ndjehen të mërzitur, meqë kjo është një ndjenjë e keqe e cila sjell urrejtjen. Dashuri e përsosur do të ishte sikur vdekja t'i harronte dy të dashuruarit ndërsa ata kënaqen me njëri-tjetrin. Por, ku mund të ndodhë kjo tjetërkund veçse në Xhenet? Vetëm atje dashuria mund të ketë strehë të sigurt, pasi ajo është shtëpia e qëndrueshmërisë. Përndryshe, në dunja ndjenjat e tilla nuk janë të mbrojtura nga fatkeqësitë, dhe ne kalojmë jetën pa shijuar kënaqësinë deri në skaj.

Kur të vdesë xhelozia, mund të jesh i sigurt se edhe dashuria, po ashtu, ka vdekur. Xhelozia është një ndjenjë e virtytshme e cila përbëhet nga guximi dhe drejtësia. Vërtet, një person i drejtë urren t’i nëpërkëmbë të drejtat e të tjerëve dhe urren t'i shohë të tjerët t'i nëpërkëmbin të drejtat e tij. Kur guximi është i bashkëlindur te njeriu, kjo i jep madhështi shpirtërore e cila e urren padrejtësinë.

Një person jetën e të cilit e kam përcjell gjatë këtyre kohëve më tha një herë se vetë ai kurrë se kishte pas njohur xhelozinë, derisa ishte përvëluar nga dashuria; vetëm atëherë ai është ndjerë xheloz. Ky person ishte i degjeneruar për nga natyra dhe kishte karakter të keq, por, megjithëkëtë, ai ishte mendjemprehtë dhe bujar.

Ka pesë faza në rritjen e dashurisë: e para është ta mendosh dikë si të këndshëm, domethënë, dikush mendon për dikë tjetër se është i mirë apo magjepset nga karakteri i tij. Kjo është pjesë e bërjes së shokëve.

Pastaj vjen admirimi: kjo është dëshira që të jesh afër personit që e admiron.

Pastaj vjen miqësia e ngushtë, kur të merr malli tmerrësisht, nëse ai mungon.

Pastaj vjen dhembshuria dashurore, kur je plotësisht i pushtuar nga i dashuri. Në terminologjinë e veçantë të dashurisë kjo quhet “ishk” (dashuria epshore) apo robërimi i dashurisë.

Në fund, vjen pasioni, kur personi më s'mund të flejë, të hajë e të mendojë. Kjo mund të të sëmurë deri në delirium apo bile dhe vdekje. Mbas kësaj, s'ka absolutisht ndonjë vend ku mbaron dashuria.

Ne kemi menduar se pasioni gjendet më shpesh në mesin e grave energjike dhe emocionale, por përvoja jonë ka treguar se kështu nuk qëndron puna. Pasioni më së shpeshti gjendet midis grave të qeta, për sa kohë që qetësia e tyre s'është qetësi e budallallëkut.

Llojet e ndryshme të bukurisë fizike.

Kur mu kërkua të këqyrja në këtë çështje, unë u përgjigja si në vijim:

Hiri përbëhet nga cilësi delikate, lëvizje të zhdërvjellëta, gjeste të hirshme, një shpirt që është në harmoni me formën që i është dhënë, edhe aty ku s'ka bukuri të dukshme.

Ngashënjimi është bukuri e secilës cilësi vështruar veças. Por, dikush që ka cilësi të bukura, kur të vështrohet veças, mund të paraqitet si i ftohtë, jo pikant, i pahijshëm, jo tërheqës apo jo i hirshëm.

Joshja është aureola e pjesëve të dukshme. Kjo, po ashtu, njihet me emrin elegancë dhe tërheqje.

Sharmi është diçka e caktuar, që s'ka emër tjetër për ta shpjeguar atë. Shpirti është ai që e percepton atë dhe gjithkush e njeh porsa ta shohë. Ai është sikurse një vello që mbulon fytyrën, një dritë shndritëse e cila tërheq zemrat ashtu që të gjithë pajtohen se është e bukur, edhe nëse nuk shoqërohet nga cilësitë e hijshme. Kushdo që e sheh, joshet, magjepset, robërohet, dhe, megjithëkëtë, sikur të shikoje në secilën cilësi veç e veç, s'do të shihje gjë të veçantë. Mund të thuhet se ka diçka të panjohur, të cilën e sheh kur të shikosh në shpirtin. Ky është lloji sipëror i bukurisë. Mirëpo, shijet dallojnë. Disa preferojnë joshjen, të tjerë preferojnë hirin. Por, unë asnjëherë s'kam takuar dikë që preferon ngashënjimin si të tillë.

Ne e quajmë pikante bukurinë, kur ka një kombinim të disa prej këtyre cilësive.

Morali praktik.

Paqëndrueshmëria, që është një e metë, nënkupton ndryshimin nga një jetë e zorshme dhe e pakuptimtë në një mënyre jete po aq të zorshme dhe të pakuptimtë, dhe nga një gjendje absurde në një gjendje po aq absurde pa asnjë arsye të shëndoshë.

Por, personi i cili zhvillon shprehitë që u përshtaten mundësive dhe nevojave të tij, dhe i cili refuzon gjithçka që s'i hyn në punë, do të marrë nga burimet më të mira të arsyes dhe urtësisë.

Pejgamberi (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem), shembulli i gjithë të mirave, morali i të cilit qe lavdëruar nga Allahu (‘Azze ue Xhel) dhe në të cilin Allahu mblodhi virtytet më të ndryshme e më të plota dhe të cilin e ruajti nga gjynahu, e kishte shprehi t'i vizitonte të sëmurët i shoqëruar nga shokët e vet. Ata shkonin në periferi të Medinës në këmbë duke mos pasur as këpucë e as sandale, kapelë a turban. Ai mbartte tesha të ndërthurura nga qimet e kafshëve, kur i kishte ato, apo mbartte dhe tesha të qëndisura, nëse i kishte; asnjëherë nuk mbartte diçka të panevojshme dhe asnjëherë nuk harronte atë që ishte e domosdoshme, duke qenë kështu i kënaqur me atë që kishte dhe duke bërë pa atë që s'e kishte. Nganjëherë ai ngiste një mushkë apo e ngiste të pa shaluar kalin, devenë e gomarin, me ndonjë shok që ngiste prapa tij. Nganjëherë ai hante hurme pa bukë, nganjëherë bukë të thatë, nganjëherë hante qengj të pjekur, shalqi të freskët e hallve, duke marrë atë kishte nevojë dhe duke ndarë tepricën, apo duke lënë atë për të cilën s'kishte nevojë dhe duke mos e detyruar vetveten të merrte më shumë se që kishte nevojë. Ai kurrë nuk hidhërohej, kur gjendje i vetmuar në luftë për ndonjë arsye, dhe s'linte që ndonjë gjë ta parandalonte nga hidhërimi, kur ishte në pyetje çështja e Allahut (‘Azze ue Xhel).

Këmbëngulja që përbëhet nga mbajtja e fjalës dhe këmbëngulja që s'është tjetër veçse kokëfortësi mund të dallohet vetëm nga dikush që e di se si janë karakteret e ndryshme. Dallimi mes dy llojeve të këmbëngulësisë është se kokëfortësia kapet për gabimin. Ky është veprim i dikujt që ngulmon në bërjen e asaj lidhur me të cilën ai ka vendosur ndërsa e di se është i gabuar, apo kur nuk është i sigurt se a ka me vend, apo jo. Kokëfortësia e këtillë është e gabuar. E kundërta e kokëfortësisë është drejtësia. Sa i përket këmbëngulësisë që përbëhet nga mbajtja e fjalës, ky është veprim i dikujt që e ka me vend apo që beson se e ka me vend, pa parë ndonjë arsye për të mos besuar në këtë. Kjo cilësi meriton të lavdërohet, kurse e kundërta e saj është paqëndrueshmëria. Vetëm e para nga dy llojet e këmbëngulësisë (kokëfortësisë) është e gabuar, sepse të bën të humbasësh shprehinë e të menduarit lidhur me një çështje pasi të vendoset për të dhe ti nuk mendon më se a është me vend ai vendim, apo jo.

185 - Arsyeja e mirë përkufizohet si: praktika e dëgjueshmërisë ndaj Allahut dhe praktika e devotshmërisë dhe e virtytit. Ky përkufizim nënkupton shmangie nga rebelimi dhe veset. Allahu (‘Azze ue Xhel) e ka thënë këtë qartazi më shumë se një herë në Librin e Tij duke theksuar se, kush e kundërshton Atë, sillet paarsyeshëm. Kur flet për persona të caktuar, i Gjithëfuqishmi thotë: “Ata do të thonë: 'Sikur të dëgjonim e të arsyetonim, s'do të ishim midis banorëve të Zjarrit” (el-Mulk, 10), dhe Ai Subhanehu ue Te‘Ala) i konfirmoi fjalët e tyre si të vërteta, kur tha: “Ata i pranuan gjynahet e tyre. Larg qofshin nga mëshira e Allahut banorët e Zjarrit” (el-Mulk, 11)

Budallallëku përkufizohet si: praktika e kundërshtimit ndaj Allahut (‘Azze ue Xhel) dhe praktika e veseve.

Sa i përket tërbimit, gjuajtjes me gurë të njerëzve dhe pavetëdijes rreth asaj çfarë flitet, kjo është çmenduri.

Budallallëku është e kundërta e arsyetimit të mirë, siç shpjeguam më lart, dhe nuk ka pikë të mesme mes arsyetimit të mirë dhe budallallëkut, përveç nëse është ngathtësi.

Përkufizimi i ngathtësisë është të punosh dhe të flasësh në një mënyrë që as nuk i shërben as fesë, as dunjasë e as moralit të shëndoshë. Kjo s'është as kundërshtim ndaj Allahut e as bindje; kjo nuk sjell dikë tjetër në punë të këtilla dhe s'është as virtyt e as ves i dëmshëm. Kjo përbëhet vetëm nga pallavra dhe parregullsi lidhur me bërjen e gjërave të kota. Varësisht se a janë këto veprime të shpeshta apo të rralla, personi duhet të trajtohet si pak apo shumë i ngathët. Për më shumë, ai mund të jetë i ngathët në një çështje, i arsyeshëm në një tjetër, dhe budalla në një çështje të tretë.

E kundërta e çmendurisë është aftësia për të dalluar dhe për të përdorur dijet (shkencat) dhe dijen teknike. Kjo është ajo çka të lashtët e quanin “aftësia e arsyetimit.” S'ka pikë të mesme mes këtyre dy ekstremeve.

Sa i përket artit të udhëheqjes së çështjeve personale dhe lajkatimit me njerëzit me mënyra që do të mund të përfitonin vullnetin e tyre të mirë dhe të shpëtonin situatën, siç është sjellja e rreme, çoroditja apo cilado praktikë tjetër e keqe, dhe sa u përket dredhive që mundësojnë shtimin e pasurisë a ngritjen e reputacionit apo për të arritur lavdi nëpërmjet një krimi apo çdo sjelljeje të poshtër, këta (që veprojnë kësisoj) janë pranuar si të paarsyeshëm dhe ndaj tyre janë konfirmuar Fjalët e Allahut (‘Azze ue Xhel), kur Ai thotë se këta kanë humbur mendjen; këta dinë t’i udhëheqin punët e tyre të kësaj bote. Kjo cilësi quhet dinakëri dhe e kundërta e saj janë inteligjenca dhe ndershmëria.

Mirëpo, nëse për të arritur qëllimet e njëjta dikush tregohet i përmbajtur dhe me dinjitet, kjo do të ishte fortësi. E kundërta e kësaj është dobësia dhe humbja.

Të jesh serioz, të vendosësh secilën fjalë në vendin e vet, të ruash maturinë në mënyrën e jetesës sate, të tregosh njerëzi ndaj kujtdo që të vjen, kjo quhet vendosmëri dhe është e kundërta e ngathtësisë.

Virtyti i mbajtjes së fjalës përbehet nga drejtësia, bujaria dhe guximi. Sepse një person besnik mendon se është e padrejtë të mashtrosh këdo që i zë besë atij apo këdo që i bën atij ndonjë të mirë. Ai sillet drejtësisht, sepse dëshiron të ndihmojë në përmirësimin e padrejtësive sa më shpejt që ka mundësi. Ai sillet bujarisht, sepse ka vendosur të durojë pa u zmbrapsur nga pasojat e besnikërisë së tij. Ai është trim.

Virtytet kanë katër rrënjë të cilat formojnë të gjitha virtytet; ato janë: drejtësia apo paanësia, inteligjenca, guximi dhe bujaria.

Veset kanë katër rrënjë të cilat janë bazat e çdo të mete dhe të cilat janë e kundërta e asaj çfarë përbën virtytet; ato janë: padrejtësia, padituria, paburrëria dhe lakmia.

Ndershmëria dhe përmbajtja janë dy lloje të drejtësisë dhe bujarisë. Në vijim keni disa vargje të poezisë sime që kanë të bëjnë me moralin. Ebu Muhamed Ali ibn Ahmed thotë:

Shpirti është themeli në të cilin morali ngrit kështjellën.

Nëse shpirti nuk hijeshon vetveten me dije, padyshim që në hall e telashe do të bjerë.

Një i paditur padyshim që është i verbër dhe s'di nga ia mban.

Kur dija nuk çiftëzohet me drejtësinë, ajo është mashtruese.

Kur drejtësia nuk çiftëzohet me bujari, ajo është zullumqare.

Bujaria varet nga guximi.

Paburrëria është mashtruese.

Mbaj veten nën kontroll, nëse je xheloz; njeriu xheloz askurrë kurvëri s'ka bërë.

Krejt këto virtyte janë plotë devotshmëri...

Dhe ja ku janë disa vargje tjera poetike në stilin tim:

Frerët që përmbajnë të gjitha virtyte janë drejtësia, inteligjenca, bujaria dhe forca.

Të tjerat virtyte përbëhen nga këto katra.

Kush i ka këto, është i pari i njerëzve.

Kryet është vendi ku njeriu gjen vlerat e shëndosha me të cilat kapërcen krejt vështirësitë.

Paanësia si një vlerë njerëzore është një virtyt që përbëhet nga guximi dhe bujaria. Kështu qëndron puna dhe me durimin.

Shpirtmadhësia është një lloj guximi. Ajo s'ka të kundërt.

Maturia është një virtyt që përbëhet nga bujaria dhe drejtësia.

Mizoria del nga lakmia, dhe lakmia del nga zilia. Zilia del nga dëshira, dhe dëshira del nga padrejtësia, babëzia dhe padituria.

Mizoria pjell vese të shumta, si: servilizmi, hajnia, hidhërimi, kurvëria, vrasja, pasioni dhe frika nga varfëria.

Lypja e diçkaje që i takon tjetërkujt vjen nga prirja që është mes mizorisë dhe lakmisë.

Nëse bëjmë dallim mes mizorisë dhe lakmisë, kjo bëhet vetëm ngaqë mizoria shpalos lakminë që fshihet në shpirtin.

Arti i sjelljes me njerëzit është një cilësi e përbërë nga shpirtmadhësia dhe nga durimi.

Besnikëria përbëhet nga drejtësia dhe guximi.

Kush të vjen me rrena, largohet me të vërteta. Domethënë, kush të përsërit rrena të cilat ia vesh një personi të tretë, do të të zemërojë. Pastaj ti do t'i përgjigjesh atij dhe përgjigja jote është e vërteta që ai do ta bartë. Prandaj, ki kujdes të mos sillesh kësisoj dhe përgjigju vetëm atëherë kur je i sigurt për burimin e rrenave.

S’ka gjë më të keqe sesa pavërtetësia. E, si ta konsiderosh një ves që si lloj të vetin ka vetë mosbesimin/kufrin apo mosrespektim? Meqë krejt mosbesimi është pavërtetësi. Pavërtetësia është klasë dhe mosbesimi është një nga llojet e saj. Pavërtetësia del nga ligësia, paburrëria dhe padituria. Vërtet, paburrëria e poshtëron shpirtin. Një rrenës ka shpirt të ndyrë, i cili është larg nga arritja e një madhështie të denjë për lavdërim.

Nëse i klasifikojmë njerëzit me anë të të folurit e tyre – dhe kujto që të folurit i dallon njerëzit nga gomarët, qentë dhe insektet –, ne mund t’i ndajmë në tri grupe.

Grupi i parë nuk merakosen për çfarë përcjellin; ata flasin gjithçka që u vjen ndër mend, pa mbajtur të vërtetën apo pa korrigjuar gabimet, dhe kështu qëndron puna me shumicën e njerëzve.

Një tjetër grup flet me qëllim që t’i mbrojnë opinionet e tyre të fiksuara apo për të protestuar kundër asaj që ata e mendojnë të jetë e pavërtetë, pa u munduar të konfirmojnë të vërtetën, thjesht vetëm sa për të mbajtur pozicionin e tyre. Kështu ndodh shpesh, por nuk është aq serioze sa grupi i parë.

Grupi i tretë përdor gjuhën në rrugë të Allahut dhe kjo është me e çmueshme sesa sulfuri i kuq.

Shqetësimi i pafund e pret një person i cili irritohet nga drejtësia.

Dy lloje njerëzish jetojnë një jetë pa gajle: njëri lloj janë skajshmërisht të denjë për lavdërim, lloji tjetër janë ata që s’i kanë për gajle kënaqësitë e kësaj bote dhe s’e kanë për gajle turpin/modestinë.

Që të largohemi nga kotësitë e dunjasë, duhet të mjaftojë fakti që çdo natë secili njeri i gjallë në gjumin e tij harron gjithçka që e shqetëson gjatë ditës, të gjitha frikat e tij dhe të gjitha shpresat. Atij më nuk i kujtohen fëmijët apo prindërit e vet, lavdia apo mosnjohja, përgjegjësitë e larta shoqërore apo mosangazhimi, fukarallëku apo kamja, dhe as katastrofat. Një mësim i këtillë do të duhej të ishte i mjaftueshëm për një person të kujdesshëm.

Një nga rregullimet më mahnitëse në botën e Zotit është ajo se Ai ka bërë që gjërat më të nevojshme të arrihen kollaj, siç mund të shihet në rastin e ujit dhe atë që është edhe më e nevojshme (ajri). Dhe, sa më e parëndësishme që është një gjë, aq më e rrallë është, siç mund të shihet në rastin e safirëve dhe gjërave që janë edhe më pak të dobishme.

Më të gjitha brengat, një person është si dikush që kalon nëpër shkretëtirë. Sa herë që të kalojë një regjion të caktuar, ai sheh t’i hapen regjione të reja përpara tij. Po ashtu, sa herë që personi të kryejë një punë, gjen punë të tjera të grumbullohen.

Ka pasur drejtë personi që tha se të mirët e kanë vështirë në këtë botë. Por, edhe personi i cili tha se të mirët janë pa shqetësime, po ashtu, pati të drejtë. Të mirët vuajnë nga e gjithë e keqja që e shohin të përhapur në gjithçka dhe nga të gjitha paraqitjet e drejtësisë të cilat ngrihen midis drejtësisë së vërtetë dhe atyre. Por, qetësia e tyre vjen nga indiferenca që kanë ndaj kotësive të kësaj bote, të cilat aq shumë e shqetësojnë pjesën tjetër të njerëzve.

Ki kujdes të mos pajtohesh me një folës të ligë, të mos u ndihmosh bashkëkohësve tu duke bërë çfarëdo që do të mund të të dëmtonte sadopak në këtë botë dhe në tjetrën, meqë s’do të korrësh gjë tjetër veçse keqardhje në një kohë kur keqardhja s’do të të ndihmojë aspak. Dhe personi që ke ndihmuar, s’do të të falënderojë. Përkundrazi, ai do t’i gëzohet fatkeqësisë tënde apo së paku – dhe mund të jesh i sigurt që – ai do të jetë indiferent ndaj rezultateve të këqija (të veprimeve tua) dhe fundin tënd të dhimbshëm. Por, ki kujdes nga kundërshtimi ndaj folësit dhe ndaj bashkëkohësve tu deri në atë masë sa të dëmtosh sadopak vetveten në këtë botë dhe në tjetrën. Ti do të korrësh vetëm humbje, armiqësi dhe urrejtje. Ti, bile, mund t’i lejosh vetvetes të marrësh anë dhe mund të pësosh sprova të mëdha të cilat s’do të të bëjnë dobi aspak.

Nëse të duhet të zgjedhësh mes zemërimit të njerëzve dhe zemërimit të Plotfuqishmit, dhe nëse s’ka rrugëdalje veçse të iket nga e drejta apo të iket larg nga njerëzit, ti duhet të zgjedhësh t’i zemërosh njerëzit dhe të ikësh prej tyre, por mos zemëro Zotin tënd dhe mos ik nga padrejtësia.

Ti duhet ta imitosh pejgamberin (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem) në atë kur ai i predikoi të paditurit, gjynahqarit dhe të ligut. Kush predikon ftohët dhe me zymti, bën gabim dhe nuk zbaton metodën e pejgamberit (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem). Predikimi i tillë, zakonisht, i shtyn dëgjuesit të ngulmojnë në mënyrat e liga nga kokëfortësia, hidhërimi dhe tërbimi kundër ligjëruesit të vrazhdë. Atëherë, ai do të ketë bërë keq me të folurën e tij, jo mirë. Por, një person që këshillon në një mënyrë miqësore, me buzëqeshje e butësi, duke i kushtuar rëndësi sjelljes gjatë këshillimit dhe duke folur në vetën e tretë, kur të kritikojë gabimet e atij me të cilin flet, atëherë fjalët e tij do të mbërrijnë më larg dhe do të kenë ndikim më të madh. Mirëpo, nëse nuk pritet mirë, ai duhet të vazhdojë të qortojë apo t’i thërrasë ndjenjës së turpit të njeriut, por vetëm privatisht. Dhe, nëse këshilla e tij hala nuk pranohet, ai duhet të flasë në prani të dikujt që do ta ndryshojë gjynahun. Kjo është praktika për të cilën urdhëron Allahu (‘Azze ue Xhel), kur Ai urdhëron për përdorimin e mirësjelljes. Pejgamberi (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem) nuk u drejtohej dëgjuesve drejtpërsëdrejti, por ai u thoshte: “Çfarë mendojnë njerëzit që bëjnë kështu e kështu ...?” sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem Ai lavdëroi butësinë, na urdhëroi të jemi tolerantë dhe të mos grindemi. Ai i ndryshonte ligjëratat e veta për të mos u bërë monoton. Dhe Allahu tha: “Sikur të ishe i ashpër dhe zemërftohtë, ata do të largoheshin prej teje” (Aa Imran, 159).

Ashpërsia dhe ngurtësia nuk duhet të përdoret, përveç për të zbatuar një ndëshkim të urdhëruar nga Allahu. Personi i cili është autorizuar për të zbatuar ndëshkimin e tillë, s’duhet të tregohet i butë.

Diçka që po ashtu mund të ketë ndikim të mirë në ligjërim është që të lavdërosh në praninë e një keqbërësi dikë që është sjellë ndryshe. Kjo është një nxitje për t’u sjellë më mirë. Unë nuk di për ndonjë dobi tjetër të dashjes së lavdërimit (veç kësaj). Personi që e dëgjon tjetrin të lavdërohet, e modelon veten sipas tij (që lavdërohet nga të tjerët). Kjo është arsyeja që ne duhet të tregojmë rrëfenja të virtyteve e veseve, në mënyrë që, kushdo që t’i dëgjojë, të largohet nga vepra e ligë për të cilën dëgjon se e kanë bërë tjerët dhe të bëjë vepra të mira për të cilat dëgjon se të tjerët i kanë bërë, duke mësuar kështu nga e kaluara.

Kam reflektuar gjatë mbi çdo që jeton nën qiell dhe kam vërejtur që gjithçka që ekziston, qoftë e gjallë apo e pajetë, ka prirje natyrore të shtohet duke marrë nga speciet tjera karakteristikat e tyre dhe duke i mbështjellë ato me të vetat.

Kështu, një person i virtytshëm shpreson që i tërë njerëzimi të bëhen të virtytshëm, kurse gjynahqari shpreson që tërë njerëzimi të bëhen gjynahqarë. Mund të vëresh që çdonjëri që kujton një veprim të kaluar të vetin për të cilin i nxitë të tjerët ta imitojnë, thotë: “Unë gjithmonë e bëj këtë e këtë.” Dikush që ka një doktrinë/besim, dëshiron që secili të pajtohet me të. Ky fenomen, po ashtu, mund të shihet mes elementeve: kur disa bëhen më të forta se tjerat, ato i ndryshojnë tjerat sipas lëndës së vet. Mund të shohësh sesi formohen pemët dhe si ushqehen bimët dhe pemët duke transformuar ujin dhe lagështinë e dheut në lëndë të veten. Për këtë lavdërimi i qoftë Atij që krijoi dhe organizoi të gjitha gjërat; s’ka të denjë për adhurim pos Tij.

Një nga manifestimet më mahnitëse të fuqisë së Zotit është se, pavarësisht numrit të madh të krijesave që ekzistojnë, kurrë s’do të shohësh njërën t’i përngjajë tjetrës ashtu që të mos ketë kurrfarë dallimi mes syresh.

E pyeta një plak që kishte mbërritur të tetëdhjetat në mos kishte parë në të kaluarën ndonjë formë që i përngjan dikujt sot deri aty sa të jenë identike, “jo” u përgjigj ai, “përkundrazi, çdo formë ka diçka të veçantë në veten e vet.” E njëjta gjë vlen për gjithçka që ekziston në botë. Kush studion objektet e ndryshme dhe trupat që ata përbëjnë, kush i shqyrton gjatë dhe shpesh ata, e di këtë dhe është në gjendje të dallojë një objekt nga tjetri në sajë të nuancave që shpirti percepton e që fjalët s’mund ta shprehin. Atëherë, lavdi të Gjithëfuqishmit, të Gjithëdijshmit, fuqia e të cilit është e pafund.

Një gjë e çuditshme në këtë botë është të shohësh njerëzit t’ia lejojnë vetvetes të dominohen nga shpresat e mbrapshta të cilat s’do t’u sjellin gjë tjetër veçse telashe në afate të shkurtra dhe shqetësim e gjynah në afate të gjata. Për shembull, një person shpreson në ngritjen e çmimit të artikujve, një ngritje e cila mund të jetë fatale për njerëz tjerë. Por, edhe nëse dikush ka interes të caktuar në ndodhjen e diçkaje, fakti që ai shpreson për të nuk e bën atë të ndodhë para kohës së vet, dhe s’do të ndodhë ajo për të cilën Allahu s’ka vendosur. Po ta dëshironim të mirën dhe përparimin e njerëzve tjerë, ne do ta shpejtonim shpërblimin tonë, do të arrinim qetësi mendore e virtyt pa e lodhur vetveten. Çudituni me prishjen e pavlerë të këtyre karaktereve!

Trajtimi i karakterit të prishur.

Personi kryelartë duhet të mendojë për gabimet e veta. Nëse ai është kryelartë për shkak të virtyteve që ka, duhet të kërkojë atë që është e lig në karakterin e tij. Dhe, nëse të metat e tij janë aq mirë të fshehura prej tij saqë mendon se nuk ka asnjë, le ta dijë se fatkeqësia e tij do të zgjasë përgjithmonë, se ai është njeriu më i keq, që ka të metat më të këqija nga të gjithë dhe aspak s’është mendjehollë.

Në rend të parë, ai është i dobët nga mendja dhe i paditur, dhe asnjë e metë s’është me e keqe se këto dyja. Sepse i mençur është ai, që sheh të metat e veta, i lufton ato dhe mundohet t’i mposhtë ato. Budallai i injoron ato, sepse ka pak dije dhe mprehtësi, dhe mendimet e tij janë të dobëta, ndoshta ngaqë ai konsideron të metat e veta si cilësi të mira, dhe s’ka gjë më të keqe mbi faqen e dheut se kjo.

Ka shumë të atillë që mburren me bërjen e kurvërisë, me homoseksualizëm (abuzim me fëmijët), me hajni e gjynahe tjera, dhe janë krenarë për këto njolla dhe prirjen që ushtruan në këto akte të turpshme.

Ta dish se kurrkush mbi faqen e dheut s’është i pastër nga gjynahet, përveç pejgamberëve, Allahu i bekoftë ata.

Personi që nuk sheh të metat e veta, është një i rrëzuar përdhe. Ai bëhet i këtillë nga poshtërsia, budallallëku dhe dobësia e intelektit, si dhe nga mungesa e mprehtësisë dhe e të kuptuarit deri në atë masë, saqë nuk dallon gjë nga personat e ndyrë. Dhe s’ka mundësi të bjerë në shkallë më të ulët se kjo. Le ta shpëtojë ai shpirtin e vet duke kërkuar t’i gjejë të metat që ka dhe t’u kushtojë vëmendje atyre në vend se të kërkojë krenarinë e vet dhe të metat e të tjerëve, gjë që nuk do t’i bëjë dëm as në këtë botë, as në tjetrën.

Nuk di për ndonjë dobi që nxirret nga të dëgjuarit rreth të metave të personave tjerë, përveçqë, ai i cili i dëgjon ato, të marrë ndonjë mësim, t’u shmanget atyre dhe të kërkojë ilaç për vetveten e të shërohet me to me ndihmën e Allahut.

Të flasësh për të metat e të tjerëve është një turp i rëndë, që assesi s’është e pranueshme. Personi duhet t’i shmanget kësaj, përveç kur do të këshillojë dikë për të cilin tutet se do të bjerë në kthetrat e personit të cilin po e kritikon apo kur personi do që vetëm të qortojë një mburravec, gjë që duhet t’i bëhet në sy atij e jo mbas shpine.

Pastaj, mburravecit duhet t’i thuash: “Kthehu dhe shiko vetveten. Kur të kesh ndjerë të metat tua, do të gjesh ilaçin për kryelartësinë tënde. Mos krahaso veten tënde me dikë që ka të meta më shumë se ti që të mos e shohësh si të lehtë bërjen e gabimeve dhe imitimin e personave të ligë. Meqë tashmë kemi kritikuar personat që imitojnë verbërisht punët e mira, çfarë të themi për personat që imitojnë verbërisht punët e këqija? Përkundrazi, ti duhet të krahasosh vetveten me dikë që është më i virtytshëm se ti, pastaj kryelartësia jote do të venitet. Pastaj do të shërohesh nga kjo s’mundje e urryer, e cila tek ti polli përçmimin ndaj të tjerëve, kur padyshim që ka persona më të mirë se ti midis tyre. Nëse ti i përçmon ata pa kurrfarë arsye, edhe ata do të të përçmojnë, meqë Allahu i plotfuqishëm thotë: “Shpërblimi për një të keqe bëhet me një të keqe si ajo” (esh-Shura, 20) Pra, ti do t’i ekspozohesh përçmimit, bile dhe përbuzjes së merituar si dhe Hidhërimit të Allahut dhe humbjes së çdo gjurme të virtytit që ka mundur të gjendet në ty.”

Nëse je kryelartë për inteligjencën tënde, kujto të gjitha mendimet e këqija që të vijnë ndërmend, shpresat mashtruese që të sulmojnë. Atëherë, do të kuptosh sa e dobët është inteligjenca jote. Nëse je kryelartë për idetë tua personale, kujto gabimet tua, mbaj mend ato e mos i harro. Mendo për kohët kur ke besuar se e ke me vend ndërsa edhe ke pasur të drejtë, edhe ke qenë i gabuar. Nëse e bën këtë, do të shohësh se në shumicën e rasteve ke qenë i gabuar po aq shpesh sa ke pasur te drejtë. Hesapi do të dalë i barabartë. Por, mbas gjase, gabimet tua do të jenë më të shumta, sepse kështu qëndron puna me çdo njeri, përveç pejgamberëve (‘alejhimus-salatu ues-selam).

Nëse je kryelartë për punët tua të mira, kujto kohët tua të rebelimit, gabimet tua, jetën tënde në të gjitha aspektet e saj. Pasha Allahun, paskëtaj do të gjesh se ato janë më të shumta në numër sesa punët tua të mira dhe kjo do të bëjë që punët tua të mira të harrohen. Pra, ti duhet të merakosesh një kohë të gjatë dhe ta zëvendësosh kryelartësinë tënde me përçmim të vetvetes.

Nëse je kryelartë për dijen që ke, duhet të dish se kjo s’është një veresie për ty, ajo është një dhuratë që Allahu fuqiplotë ta ka dhënë. Mos e prano atë në mënyrën që do ta hidhëronte të Plotfuqishmin, sepse Ai mund ta fshijë atë duke të të goditur me ndonjë sëmundje e cila do të të bëjë të harrosh krejt atë që ke mësuar dhe mbajtur mend. Më është thënë se kjo i kishte ndodhur Abdul-Malik ibn Terifit (v.400H), i cili ishte dijetar, inteligjent, i matur, i saktë në hulumtimet e tij, të cilit i ishte dhënë aso kujtese e jashtëzakonshme, saqë, pothuaj, kurrgjë s’i mbërrinte në vesh që duhej t’i thuhej dy herë. Tani ai ndërmori një udhëtim me anije dhe përjetoi një stuhi aq të tmerrshme në det, saqë harroi shumicën e asaj çfarë dinte dhe pësoi një shqetësim të konsiderueshëm mendor, dhe kurrë nuk rimori inteligjencën e plotë që kishte. Vetë unë jam goditur me sëmundje. Kur u çova prej saj, kisha harruar tërë dijen, përveç disa ideve me vlerë të pakët. Nuk e mora veten deri disa vite më vonë.

Ti, po ashtu, duhet të dish se ka shumë njerëz lakmitarë për dije, të cilët i përkushtohen leximit, studimit e hulumtimit, por nuk nxjerrin kurrfarë dobi nga kjo. Një dijetar duhet të kuptojë se mjafton të kërkohet dija dhe se shumë tjerë do të gradohen më lart se ai. Dija përnjëmend është një dhuratë nga Allahu i patëmeta. Pra, a ka vend për kryelartësi këtu? Personi vetëm mund të ndjehet kokulur, të falënderojë Allahun dhe ta lusë atë t’i shtojë dhuntitë e Tij e të mos i ndalojë.

Ti, po ashtu, duhet të kujtosh se gjithçka që mbetet e panjohur për ty, gjithçka që ti nuk di nga degët e ndryshme të dijes, si dhe aspektet në të cilat ke specializuar dhe je kryelartë që ke depërtuar në to, (pra, ajo që ti nuk di) është më e shumtë se ajo që ti e di. Prandaj, ti duhet ta zëvendësosh kryelartësinë tënde me përçmim të vetvetes; kjo do të ishte më mirë. Mendo për ata që janë më të dijshëm se ti dhe do të gjesh se ata janë të shumtë. Dhe qoftë i përulur shpirti yt në sytë tu.

Po ashtu, duhet të kujtosh se ti mund të mashtrohesh nga dija, meqë, nëse nuk e zbaton atë që e di, dija jote do të jetë dëshmi kundër teje dhe do të ishte më mirë për ty sikur kurrë të mos ishe dijetar. Dhe duhet të kesh parasysh se një person i paditur është më i urtë se ti; ai është në një pozitë më të mirë dhe mund të arsyetohet më shumë. U zhduktë kryelartësia jote krejtësisht.

Për më shumë, dija për të cilën je aq kryelartë që e ke, ndoshta, është një nga degët më pak të rëndësishme të dijes, me më pak vlerë, siç është poezia apo gjëra të ngjashme. Atëherë, ti duhet ta kujtosh personin dega e dijes së të cilit është më fisnike se e jotja në peshojën e kësaj bote dhe të tjetrës, dhe shpirti yt duhet të jetë i përulur në sytë tu.

Nëse je kryelartë për guximin që ke, kujto ata që janë më të guximshëm se ti. Pastaj shqyrto se çfarë bën me guximin që Allahu ta ka dhënë. Nëse e humbet atë në rebelim kundër Allahut fuqimadh, ti je një budalla që humbet shpirtin duke bërë akte të pavlera. Nëse e shfrytëzon guximin në bindje ndaj Allahut të patëmeta, ti po e prish atë me kryelartësinë tënde. Po ashtu, ti duhet të kujtosh se guximi yt do të hiqet ndërsa plakesh dhe, nëse jeton gjatë, do të bëhesh i varur e i dobët si foshnja.

Është më se e vërtetë që kurrkund s’kam parë më pak kryelartësi sesa midis trimave, dhe, sa më përket mua, kjo provon dëlirësinë dhe madhështinë e shpirtrave të tyre.

Nëse je mendjemadh ngaqë je i fortë, kujto ata që mund të ngrihen kundër teje, shokët tu, ata që janë të barabartë me ty, personat që mund të jenë të çoroditur, të dobët e të ndyrë. Por, ti duhet të kujtosh se ata janë të barabartë me ty në fuqi, edhe nëse do të turpëroheshe të jesh si ata, për shkak të poshtërsisë së skajshme të tyre, turpërimit të shpirtrave të tyre, moralit të tyre, prejardhjes së tyre. Ti duhet të përçmosh çfarëdo përnderimi që do të të bënte koleg të personave të atillë që sapo përshkrova, edhe sikur të posedoje tërë botën e të mos kishe asnjë kundërshtar, diçka që zor mund të ndodhë, meqë kurrkush kurrë s'ka dëgjuar për dikë që ka poseduar tërë botën e banueshme edhe atëherë kur ishte fare e vogël dhe me dimensione të kufizuara krahasuar me zonat e pabanuara. Dhe mendo se sa e vockël është kjo në krahasim me sferën yjore që rrethon universin!

Kujto atë që është thënë nga Ibn el-Semmak (Ebul-Abbãs ibn Subejh v.183G) drejtuar er-Rashidit, kur ky i fundit kërkoi të sillej një gotë me ujë: “O Udhëheqës i besimtarëve, sikur kjo pije të të refuzohej, sa do të jepje që ta merrje atë?” “Tërë mbretërinë time”, u përgjigj er-Rashidi. “O Udhëheqës i besimtarëve”, vazhdoi tjetri: “Sikur të shihje se s'po mund të urinosh, sa do të sakrifikoje për ta bërë atë?” “Tërë mbretërinë time”, u përgjigj er-Rashidi. “O zotëriu i besimtarëve, si mund të mburresh për një mbretëri e cila nuk vlen as sa një sasi e pakët e shurrës dhe disa gllënjka uji?” Ibn es-Semmak kishte të drejtë, RahimehUllah.

Sikur të ishe mbret i krejt muslimanëve, do të duhej të kujtoje se mbreti i Sudanit, një zezak famëkeq, një person i paditur që nuk mbulon pjesët intime, ka mbretëri më të madhe se tënden. Nëse thua: “E kam marrë me të drejtë”, (jo) ti nuk e ke marrë me të drejtë, nëse ajo është burim arrogance në ty dhe ti nuk e përdor pozitën tënde për të sjellë drejtësi. Ti duhet të turpërohesh për pozitën tënde; ajo është një gjendje poshtërsie, jo një gjendje për t'u krenuar.

Nëse krenohesh për pasurinë tënde, ky është niveli më i keq i krenarisë. Mendo për të gjithë personat e ndyrë e të poshtër që janë më të pasur se ti dhe nuk krenohen për diçka në të cilën ata të tejkalojnë. Ti duhet të kuptosh se është budallallëk të krenohesh për gjërat që ke; pasuritë janë ngarkesa të cilat nuk të bëjnë dobi, derisa t'i heqësh qafe dhe t'i harxhosh sipas ligjit. Pasuria, po ashtu, është jetëshkurtër dhe në ikje. Ajo mund të ikën dhe ti mund ta gjesh atë kudo, ndoshta në duar të dikujt tjetër, ndoshta në duart e armikut tënd. Të krenuarit me pasuri është budallallëk, mbështetja në fatin e mirë është një kurth dhe një dobësi.

Nëse krenohesh me bukurinë tënde, mendo për dëmin që ajo ndjell, për të cilin turpërohemi ta përmendim. Vetë ti do të turpërohesh nga kjo, kur bukuria jote të zhduket me kohën. Por, kjo që thamë mjafton.

Nëse lavdërimet që t'i grumbullojnë shokët tu të bëjnë mendjemadh, mendo për kritikën që ta thonë armiqtë tu. Pas kësaj, kryelartësia jote do të shkrihet. Nëse s'ke ndonjë armik, atëherë në ty s'ka kurrfarë të mire, sepse s'ka gjë të më ulët në vlerë sesa personi që s'ka armiq. Kjo pozitë është e rezervuar për personat që s'kanë pranuar nga Zoti asnjë favor të denjë për të pasur zili. Nëse mendon se të metat tua janë të pakta, imagjino dikë tjetër t'i shohë ato dhe të mendo se çfarë do të thoshte ai për to. Paskëtaj do të ndjehesh i turpëruar dhe do të njohësh përmasën e të metave tua, nëse ke dhe mendjemprehtësinë më të vogël.

Nëse studion ligjet që rregullojnë natyrën njerëzore dhe zhvillimin e karaktereve të ndryshme sipas përzierjes së elementeve të rrënjosura në shpirtrat e tyre, ti sigurisht që do të bindesh se s'ke kurrfarë merite në virtyt tua, se ato janë vetëm dhunti nga i Plotfuqishmi, të cilat, nëse Ai do t'ia dhuronte tjetrit, do ta bënin mu sikurse ti, dhe do të kuptosh se, nëse lihesh vetëm në mundësitë tua, do të rrënohesh dhe vdesësh; ti do të zëvendësoje kryelartësinë tënde për virtytet që ke me akte të hirshme ndaj Atij që t'i ka dhënë ato, si dhe me frikë se po i humbet ato, meqë edhe karakteret më të admirueshme mund të ndryshohen nga sëmundja, fukarallëku, frika, hidhërimi apo dobësimi i pleqërisë. Trego mëshirë ndaj atyre që u mungojnë dhuntitë që ti ke pranuar dhe mos rreziko t'i humbasësh ato duke kërkuar të ngrihesh mbi Atë që t'i dha ato duke pohuar meritë apo të drejta në atë që Ai të ka dhënë, apo duke menduar se mund të bësh pa mbrojtjen e Tij, sepse pa të ti do të zhdukeshe përnjëherë dhe përgjithmonë.

(Për shembull) Njëherë e një kohë, po vuaja nga një sëmundje e rëndë që shkaktoi rritjen e shpretkës. Rashë në ankth dhe u bëra idhnak, i paduruar dhe i ndjeshëm. E qortova vetveten për këtë, duke mos qenë në gjendje të përballesha me faktin se karakteri im kishte ndryshuar. U befasova jashtëzakonisht se kisha humbur cilësitë e mira që kisha. Kështu, unë mora një provë të mirë se shpretka është qendra e karakterit të mirë dhe, kur ajo sëmuret, rezultat i kësaj është karakterit i keq.

Nëse krenohesh me origjinën tënde, kjo është edhe më keq se gjithçka që përmendëm deri tani, meqë kjo është kryelartësi për diçka që s’ka dobi të njëmendtë për ty në këtë botë apo në tjetrën. Vetëm pyete veten nëse origjina jote të mbron nga uria, çnderimi, apo nëse të sjellë ndonjë të mirë në botën tjetër.

Pastaj konsidero ata që kanë origjinë të njëjtë, apo dhe më mirë, ata që kanë prejardhjen nga pejgamberët (‘alejhimus-salatu ues-selam) apo pasardhësit e tyre nga Sahabët e Muhamedit apo nga dijetarët. Pastaj kujto ata që kanë origjinën nga mbretërit joarabë, Kisratë e Cezarët, ata që kanë origjinën nga Tubba dhe mbretërit e ndryshëm islamikë. Konsidero çfarë ka mbetur prej tyre dhe çfarë ka mbijetuar. Vrojto ata që mburren me origjinën e tyre siç bën ti me tënden dhe do të shohësh se shumica e tyre janë të ulët si qentë. Do të gjesh se ata janë të poshtër, tepër të ndyrë, të pasigurt; do të gjesh se ata kanë cilësitë më të këqija.

Prandaj, ti s’duhet të mburresh me diçka në të cilën njerëzit e këtillë janë të barabartë, bile më superior se ti. Paraardhësit që të bëjnë të krenohesh, mund të kenë qenë të shthurur, të dehur, të pabindur, mendjelehtë dhe të marrë. Rrethanat u lejuan atyre të bëheshin despotë e tiranë; ata lanë të dhëna të turpshme të cilat do ta përjetësojnë turpin e tyre. Krimi i tyre është i pamasë dhe pendimi i tyre do të jetë i pamasë në Ditën e Gjykimit të Fundit. Meqë kështu qëndron puna, kujto se ti po krenohesh me diçka në të cilën je pjesëtar në injorancë, turp e çnderim; kjo s’është diçka për t’u admiruar.

Nëse krenohesh me origjinën tënde nga paraardhës të virtytshëm, sa të zbrazëta do t’i lërë duart tua virtyti i tyre, nëse ti vetë nuk je i virtytshëm! Sa pak krenari do të kenë paraardhësit tu në ty në këtë botë dhe në tjetrën, nëse ti s’bën kurrfarë të mire! Krejt njerëzit janë fëmijë të Ademit, të cilin Allahu e krijoi me Dorën e vet, duke i dhënë atij Xhenetin si vendbanim dhe duke i lënë engjëjt e Vet t’i binin në sexhde atij. Por, sa e vogël është përparësia që ata kanë, pasi të gjitha veset banojnë në njerëzimin dhe të gjithë njerëzit e ligë e të pabindur gjenden mes tyre.

Kur personi i mençur sheh se virtytet e paraardhësve të tij nuk e afrojnë atë ndaj Allahu të plotfuqishëm dhe nuk i sjellin atij ndonjë favor të cilin ai s’do të mund ta arrinte me fat në një garë apo me mundësitë që ai ka dhe as me pasurinë e tij, çfarë kuptimi ka që të krenohet me një origjinë të padobishme? Dikush që krenohet me këtë, a nuk është si ai që krenohet me pasurinë e fqinjit të vet, me lavdinë e ndonjë personi të tretë, me kalin e tjetrit ngaqë ai ka një fre që njëherë e një kohë ishte e tija? Kjo është, siç thotë populli, “Si eunuku që krenohet me potencën e babait të vet.”

Nëse kryelartësia jote të shtyn të mburresh, do të jesh dyfish fajtor, sepse inteligjenca jote do të jetë treguar e paaftë për të kontrolluar kryelartësinë tënde.

Kjo do të ishte e vërtetë sikur të kishe një arsye të mirë për t’u mburrur, kështu që imagjino se si do të ishte sikur s’do të kishe një arsye të mirë. I biri i Nuhut, babai i Ibrahimit, dhe Ebu Lehebi, xhaxhai i pejgamberit (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem), ishin më së afërti krijesave më të virtytshme të Allahut nga të gjithë bijtë e Ademit. Për të arritur fisnikëri, do të mjaftonte të pasoheshin hapat e tyre. Por, ata nuk nxorën kurrfarë dobie nga kjo.

Midis atyre që janë lindur si të paligjshëm, disa janë ngritur në pozitat më të larta në kontrollin e çështjeve të dunjasë, si, për shembull, Zijad (Ibn Ebihi v.53H) dhe Ebu Muslim el-Kurasani (v.129H). Ka pasur dhe të tjerë që kanë arritur virtyte sipërore, si ata që ne i respektojmë së tepërmi për t’i përmendur në këtë kontekst. Ne i afrohemi Allahut, nëse i duam ata dhe i modelojmë jetët tona sipas arritjeve të lavdishme të tyre.

Nëse krenohesh me fuqinë tënde fizike, kujto që mushka, gomari dhe dëmi janë më të fuqishëm se ti dhe më të përshtatshëm për të mbartur pesha të rënda. Nëse ndjehesh mendjemadh për lehtësinë e vrapimit tënd, kujto që qeni dhe lepuri të lënë pas në këtë fushë. Është tepër e çuditshme që qeniet e arsyeshme ndjehen krenare për diçka në të cilën tejkalohen nga kafshët e pamenda.

Ti duhet të dish se një person që ka kryelartësi apo një ndjenjë të superioritetit të groposur thellë në shpirtin e vet, duhet të masë se sa mirë po toleron shqetësimet, fatkeqësitë, dhimbjen apo dhe brengat dhe mjerimet që e pllakosin atë. Nëse sheh se po i trajton ato keqas, ai duhet të kujtojë se, të gjithë ata që u nënshtrohen sprovave, ata që vuajnë nga uria dhe s’kanë gjë për të ngrënë, për shembull, dhe të gjithë ata që vuajnë me durim, kanë më shumë merita sesa ai, pavarësisht të kuptuarit të tyre më të dobët. Mirëpo, nëse ai gjen se po mund të durojë, le të kujtojë se kjo s’e bën atë më të jashtëzakonshëm sesa ata që sapo u përmendën; ai mund të jetë më i parëndësishëm se ata apo dhe i barabartë me ta, por s’është më superior.

Pastaj, le të shqyrtojë ai sjelljen. A sillet ai drejtësisht apo padrejtësisht, kur përdor dhuntitë që Allahu ia ka dhënë: paratë, pushtetin, robërit, shëndetin dhe famën? Nëse gjen që ka dështuar në obligimin e tij për t’u ndjerë falënderues ndaj Allahut (‘Azze ue Xhel), nëse gjen se është në skajin e fundmë të drejtësisë, në kufi me padrejtësinë, ai duhet të kujtojë se njerëzit e drejtë, mirënjohës e të ndershëm janë të favorizuar më shumë se ai dhe janë më të virtytshëm se ai. Nëse sheh se po e do drejtësinë, le të kujtojë se një person i drejtë është larg nga të qenët kryelartë, sepse ai e di rëndësinë e vërtetë të gjërave, vlerën e vërtetë të karaktereve, dhe ai e pëlqen mesin e lumtur që është balancë mes dy ekstremeve të këqija; përndryshe, ai duhet të anojë nga njëra prej këtyre ekstremeve të këqija.

Ti duhet të kujtosh se, nëse i shtyp dhe keqtrajton qeniet që të janë lënë në dorëzim nga Allahu (‘Azze ue Xhel) si robër apo të nënshtruar, kjo tregon se ti ke një shpirt të ulët, një shpirt të ndyrë, një inteligjencë të dobët. Vërtet, personi i mençur me shpirtin e vet fisnik, me mendimet e veta të larta, lufton vetëm kundër personave që janë të fuqishëm sa vetja e tij, me çiftin e tij në forcë. Por, të sulmosh ata që s’munden të mbrojnë vetveten e tyre është shenjë e natyrës së keqe, e një shpirti dhe karakteri të prishur; kjo të paraqet të jesh i paaftë dhe i pandershëm. Një person që sillet kësisoj, do të zbresë në nivelin e dikujt që kënaqet se ka vrarë një mi, ka asgjësuar një plesht apo ka shtrydhur një morr. S’ka gjë më të ulët se kjo.

Kujto që është më vështirë të zbutësh vetveten sesa të zbutësh bishat e egra. Në fakt, kur bishat e egra mbyllen brenda në kafazet e urdhëruara për ta nga mbretërit, ato s’mund të të dëmtojnë. Por, vetja, edhe sikur të burgosej, s’do të ketë garanci se s’do të të dëmtojë.

Kryelartësia është si një trung peme; degët e saja janë vetëkënaqësia, guximi i tepruar, arroganca dhe superioriteti. Këto terme i referohen koncepteve të ngjashme me njëra-tjetrën dhe që vështirë dallohen nga shumica e njerëzve. Një person kryelartë bëhet kryelartë për shkak të ndonjë merite evidente. Personi mund të jetë mendjemadh për dijen që ka dhe të jetë arrogant dhe përçmues ndaj të tjerëve.

Një tjetër mund të jetë mendjemadh për shkak të gjykimit të tij dhe bëhet arrogant. Një tjetër është i vetëkënaqur dhe i pëlqen vetvetja. Një tjetër që është përplot me reputacion të vetin dhe pozitën e lartë, e ndjen veten të rëndësishëm dhe arrogant.

Niveli më i ulët i kryelartësisë është kur ti përmbahesh nga të qeshurit atëherë kur të qeshurit s’është e pavend; ti u shmangesh lëvizjeve dhe reagimeve të shpejta, përveç kur kjo është e domosdoshme në jetën e përditshme. Mirëpo, një e metë e këtillë është shumë serioze. Sjellja e këtillë me qëllim që të përparohet në punën personale dhe për t’iu shmangur gjepurave që ta humbasin kohën do të ishte një virtyt i lavdërueshëm, por këta njerëz sillen kështu vetëm nga përçmimi ndaj të tjerëve dhe nga kryelartësia që kanë në vetvete, kështu që ata meritojnë vetëm fajësim, meqë veprat vlejnë sipas nijetit të bërësit, dhe çdo njeri do të shpërblehet sipas nijetit që ka.

Pastaj një rast më serioz është kur ti s’je i mençur sa duhet për të mbajtur kryelartësinë brenda kufijve të drejtë të saj, kur shpirti yt është i dobët dhe ti mbërrin pikën ku shfaq përbuzje dhe neveri ndaj të tjerëve me anë të fjalëve dhe veprave tua. Pastaj, për të shkuar dhe më tej, kur arsyeja dhe shpirti yt të jenë edhe më të dobëta, ti mbërrin pikën e dëshirimit të dëmtimit e të tjerëve me fjalë dhe me të rëna për t’i urdhëruar, për t’i abuzuar, për t’i tiranizuar ata, kur të ketë mundësi, me qëllim që të nxjerrësh bindje dhe nënshtrim prej tyre. Kur s’ka mundësi ta bëjë këtë, kryelarti i thur vetes lavde dhe kënaqet me kritikën dhe përqeshjen ndaj të tjerëve.

Kryelartësia, po ashtu, mund të ekzistojë pa ndonjë arsye dhe kur s’ka kurrfarë merite në personin kryelartë; kjo është gjëja më e çuditshme lidhur me të. Shprehja e mirënjohur për këtë është “shquarja mutemendil.” Kjo shpesh gjendet në gratë apo në burrat të cilët absolutisht s’kanë kurrfarë cilësie të mirë: as dije, as guxim, as pozitë të lartë shoqërore, as prejardhje fisnike, as pasuri, gjëra që do të mund t’i jepnin atij autoritet abuzues. Për më shumë, personi i tillë e di se është i parëndësishëm në çdo mënyrë, meqë edhe idioti drejt të cilit hidhen gurë e di këtë. Personi i vetëm që mund ta mashtrojë vetveten është ai, që ka një hise të pakët të disa cilësive të mira. Për shembull, një person që është pajisur me pak mendje, mund ta imagjinojë vetveten të jetë një ekspert i përsosur. Dikush gjenealogjia e të cilit ka origjinë të keqe dhe paraardhësit e të cilit madje s’ishin as tiranë të mëdhenj, është më i magjepsur me vetveten sesa sikur të ishte biri i Faraonit. Nëse ka ndonjë vlerë si një luftëtar, ai mendon se mund ta bëjë Aliun (Ibn ebi Talibin) të ikën, ta zërë ez-Zubejrin (Ibn el-Awwamin) dhe të vrasë Khalidin (Ibn Welidin). Nëse paksa është i njohur, ai se zë për gjë Aleksandërin e madh. Nëse ka mundësi të fitojë pak para dhe të fitojë pak më shumë se domosdoshmëritë e jetës, ai është kryelartë për këtë sikur ta kishte kapur diellin për brirësh. Mirëpo, kryelartësia midis njerëzve të këtillë, edhe nëse ata janë shokë të admirueshëm, nuk është e zakonshme. Kjo është e zakonshme midis atyre që kanë një grimë dije, fisnikëri, pasuri, reputacion apo guxim. Ata shtrëngohen nga të tjerët dhe i marrin nëpër këmbë ata që janë më të dobët sesa vetja e tyre. Ndonëse ata janë plotësisht të vetëdijshëm se vetë ata kanë mangësi të cilësive të mira apo s’kanë aspak, ata hala janë arrogantë dhe të pafytyrë.

Shfrytëzova rastin të pyesja butësisht një person të tillë se cili ishte shkaku i ndjenjës së tij të superioritetit dhe përçmimit të tij ndaj të tjerëve. Përgjigja e vetme që munda të merrja ishte: “Unë jam njeri i lirë”, tha ai, “Unë s’i robëroj ndokujt.” Unë u përgjigja: “Shumica e personave që takon njeriu ndajnë këtë cilësi me ty. Sikurse ti, ata janë të lirë, përveç një numri të caktuar të robërve që janë më bujarë se ti dhe të cilët të japin urdhra ty dhe shumë njerëzve tjetër të lirë.” Asgjë tjetër s’munda të nxirrja prej tij.

Iu ktheva shqyrtimit të rastit të tyre duke u thelluar më shumë në çështjen. Mendova rreth kësaj për vite duke u përpjekur t’i gjeja arsyet që i shtyn ata në kryelartësi të pajustifikuar. Kam hulumtuar kamaret e shpirtrave të tyre vazhdimisht, bazuar në atë çfarë pasqyronin fjalët e tyre lidhur me situatën që kishin dhe qëllimet e tyre, dhe erdha në përfundim se ata imagjinonin vetveten të kishin inteligjencë superiore dhe të kuptuar të mirë e të gjykuarit. (Ata besonin se) Sikur do t’i linte fati t’i përdornin këto talente, ata do të kishin mundësi të pafundme; ata do të dinin si të udhëhiqnin mbretëri të fuqishme dhe merita e tyre do të tregohej më superiore sesa e personave tjerë. Sikur të kishin fat, ata do të ishin shumë të mirë në harxhimin e tij. Ky është këndi nga i cili mendjemadhësia i kishte zotëruar ata dhe kryelartësia kishte depërtuar në shpirtrat e tyre.

Këtu njeriu mund të dalë nga tema dhe (të vejë në pah) paradokse të caktuara. Është fakt që asnjë virtyt tjetër përveç inteligjencës dhe perceptimit nuk e lë personin të besojë se ai është një mjeshtër i mbaruar në të, dhe sa më shumë që personi të mendojë se ka arritur përsosuri në të, aq më shumë i mungon ajo.

Shpesh ndodh të shohësh një të çmendur të përçartë apo një pijanec të regjur të tallet me një person të arsyeshëm. Një person i mangët mendërisht do të përqeshë personat e mençur, të virtytshëm e të dijshëm. Çunat e vegjël u bërtasin burrave. Burrat budallenj dhe të pafytyrë i përçmojnë burrat që janë inteligjentë dhe të përmbajtur.

Bile dhe gruaja më e dobët mendon që shpirtit dhe opinioneve të burrave madhështorë u mungon energjia. Shkurt, sa më e dobët inteligjenca, aq më shumë personi e imagjinon vetveten të pajisur mirë dhe se shkëlqyeshëm zotëron fuqinë e perceptimit. Kështu nuk qëndron puna me cilësitë tjera; dikush që s’e ka asnjë prej tyre, e di që i mungojnë. Gabimi shfaqet vetëm në personin që ka një hise të pakët (të inteligjencës), edhe nëse e vockël, sepse ai më pas imagjinon - nëse ka fuqi të kufizuar të perceptimit - se e posedon këtë cilësi deri në nivelin më të lartë.

Shërimi i kryelartësisë në këta persona është fukarallëku dhe mosnjohja. S’ka gjë më të efektshme se kjo, sepse, nëse nuk frikohen, ata janë të këqij dhe telashe e konsiderueshme për njerëzit tjerë. I gjen ata të mos bëjnë gjë tjetër veçse të zhvlerësojnë njerëzit, duke sulmuar reputacionin e tyre, duke përqeshur çdokënd, duke përbuzur të gjitha të drejtat dhe duke i lejuar vetvetes çdo pamaturi. Ata shkojnë deri në fund, deri aty sa të rrezikojnë të lëndojnë vetveten dhe të grinden; ata, bile, edhe grushtojnë për shkaqet më të kota.

Mund të ndodhë që kryelartësia të qëndrojë e fshehur në thellësirat e zemrës së njeriut dhe të mos shfaqet, derisa ai të arrijë ndonjë sukses apo të fitojë pasuri dhe arsyeja e tij të mos mund as ta kontrollojë e as ta fshehë këtë ndjenjë.

Diçka që kam parë të jetë mjaft e çuditshme në krijesat e dobëta, është se ato janë të dominuar nga një dashuri e thellë për nipërit e tyre apo bashkëshorten e tyre të cilët i përshkruajnë në publik si tepër inteligjentë. Ata shkojnë deri aty sa të thonë: “Ajo është më inteligjente se unë dhe unë e konsideroj bekim këshillën e saj.” Ata lavdërojnë bukurinë e saj, sharmin e saj, gjallërinë e saj – kjo ndodh shpesh tek burrat shumë të dobët – dhe e bëjnë këtë aq shumë, saqë, sikur të donin t’i gjenin asaj një burrë, s’do të kishin nevojë të thoshin më shumë që ta bëjnë dikë ta dëshirojë atë nga përshkrimi që i bëjnë. Një sjellje e tillë gjendet vetëm midis shpirtrave të dobët, të cilëve u mungon vetë-respekti.

Bëj kujdes të mos mburresh, sepse kurrkush s’do të të besojë, edhe nëse e thua të vërtetën. Përkundrazi, ata do të marrin gjithçka që ke thënë kur je mburrur për vetveten dhe do ta përdorin si bazë për kritikën ndaj teje.

Bëj kujdes të mos e lavdërosh dikë në sy, se kjo do të ishte një sjellje e një lajkatari të ndyrë.

Bëj kujdes të mos shtiresh se je i varfër, sepse s’do të përfitosh gjë përveçqë do të trajtohesh si një gënjeshtar apo do të përbuzesh nga kushdo që të dëgjon. Ti s’do të kesh kurrfarë dobie nga kjo, përveçqë do të dështosh të njohësh dhuntinë që ke nga Zoti yt, dhe, nëse i ankohesh ndokujt rreth saj, ata s’do të kenë aspak keqardhje ndaj teje.

Gjithashtu, ti duhet të ruhesh të mos tregosh pasurinë tënde, pasi krejt çka do të arrish është se ata që do të dëgjojnë, do të lakmojnë për atë që ke.

Ji i kënaqur që të falënderosh Allahun e plotfuqishëm, t’ia besosh Atij nevojat tua, dhe të vëresh ata që janë të ulët ndaj Tij. Në këtë mënyrë, ti do të ruash dinjitetin tënd, kurse, ata që kanë zili, do të të lënë rehat.

Personi i mençur është ai, që nuk lë pas dore detyrat të cilat ia ngarkon inteligjenca.

Kush provokon të tjerët me pasuritë që ka, s’do të ketë zgjedhje veçse t’i ndajë ato – dhe kësaj s’do t’i vijë fundi – apo t’i refuzojë ata, çka do të bëjë që ai të duket koprrac dhe do të tërheqë armiqësi të përbotshme. Nëse dëshiron t’i japësh diçka dikujt, bëje këtë me iniciativën tënde dhe para se ai ta kërkojë atë; kjo është më fisnike, më e ndershme dhe më e denjë për lavdërim.

Diçka e veçantë për zilinë është kur dëgjon një person xheloz të thotë, kur dikush të ketë kryer një punim origjinal në ndonjë degë të shkencës: “Sa budalla që është! Askush më herët nuk ka parashtruar këtë hipotezë dhe askush kurrë s’ka besuar në këtë.” Por, nëse personi i njëjtë dëgjon dikë të parashtrojë një ide që s’është e re, ai bërtet: “Sa budalla që është! Kjo s’është ide e re!” Ky lloj personi është i dëmshëm, sepse ai është i prirë të bllokojë shtegun e dijes dhe të largojë njerëzit prej tij, me qëllim që ta shtojë numrin e llojit të vet, të paditurve.

Mençuria të mençurit nuk i sjell dobi në sytë e të ligut; ky i fundit mendon se ai (i mençuri) është i lig sikurse vetë ai. Kështu, kam parë krijesa të poshtra të imagjinojnë në shpirtrat e tyre të ndyrë se gjithkush është si vetë ata; ata kurrë nuk do të besonin se është e mundur që, në një mënyrë apo në tjetrën, të mos kihen të metat e tyre. S’ka karakter më të prishur se ky dhe s’ka asnjë më të largët nga të qenët i virtytshëm dhe i mirë. Kushdo që është në këtë gjendje, s’mund të shpresojë që të shërohet ndonjëherë. Allahu na ndihmoftë në të gjitha çështjet.

Drejtësia është një kështjellë në të cilën strehohen të gjithë ata që kanë frikë. Në fakt, nëse një tiran ndjehet i shtypur, a nuk thirret ai në drejtësi ndërsa e përçmon dhe dënon drejtësinë! Por, ti kurrë s’do ta shohësh të kundërtën e kësaj: që dikush ta dënojë drejtësinë. Prandaj, personi i drejtë nga natyra mund të rehatohet në këtë kështjellë të pathyeshme.

Përçmimi është një variacion i tradhtisë, meqë dikush mund të jetë i pabesë ndaj teje pa të përçmuar. Por, nëse ai të përçmon, ai tradhton paanësinë që duhet të tregojë ndaj jete. Prandaj, çdo përçmues është i pabesë, por jo çdo i pabesë është përçmues.

Nëse ti përçmon një gjë, kjo tregon se ti përçmon personin që e posedon atë gjë.

Ka dy situata në të cilat është mirë të bëhet diçka që përndryshe do të ishte e keqe: kjo është kur personi dëshiron të qortojë dikë apo të paraqet arsyetime ndaj dikujt. Në këto dy raste, është e lejueshme të përvijohen dobitë e kaluara dhe të kujtohen dhuratat. Në të gjitha rastet tjera përveç këtyre dyjave, kjo do të kishte shijen më të keqe të mundshme.

Ne s’duhet ta kritikojmë dikë që ka prirje natyrore ndaj një vesi – edhe nëse kemi të bëjmë me të metën më të keqe – për sa kohë që ai nuk lë që kjo të shfaqet në gjithçka që thotë apo bën. Ai gati meriton më shumë lavdërim sesa dikush që natyrshëm anon ndaj virtytit, meqë duhet pasur një mendje të fortë e të virtytshme për të kontrolluar një prirje të natyrshme të prishur.

Të sulmosh nderin bashkëshortor të personit është më e rëndë sesa të sulmosh jetën e tij.

Për një person fisnik, nderi është më i dashur sesa ari. Fisniku duhet të shfrytëzojë arin e vet për të mbrojtur trupin, trupi ia mbron shpirtin, shpirti ia mbron nderin, dhe nderi ia mbron fenë.

Të sulmosh nderin e personit është më pak e rëndë sesa të vjedhësh nga pasuria e tij. Provë për këtë është se pothuaj kurrkush, bile as më i virtytshmi, s’mund të thotë se kurrë s’ka sulmuar nderin e një tjetri, ndonëse kjo ka ndodhur rrallë. Por, të vjedhësh pasurinë e ndokujt, qoftë në masë të madhe apo të vogël, përfundimisht është vepër e një personi të ndyrë dhe larg nga virtyti.

Krahasimi i situatave në të shumtën e rasteve është mashtrues dhe mund të jetë krejtësisht i rremë. Kjo formë e argumentimit nuk është e pranueshme në problemet fetare.

Personi që verbërisht pason një tjetër, kërkon të mashtrohet në mendimet e veta ndërsa do ta konsideronte si krimin më të madh që të mashtrohej në paratë e veta. Ai gabon njëjtë në të dyja rastet.

Kush nuk di se ku të gjejë virtytin, duhet të mbështetet në urdhrat e Zotit dhe pejgamberit të Tij (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem). Të gjitha virtytet gjenden në këto urdhra.

Ka mundësi të sillet diçka e rrezikshme duke u munduar të ruhemi prej saj. Ka mundësi të zbulohet një sekret duke u munduar fort ta ruajmë atë. Nganjëherë është më mirë t’i shmangemi një teme për të mos shkaktuar dyshime duke ndenjur në të. Në secilën nga këto raste dëmi vjen nga bërja e tepruar e saj dhe duke tejkaluar kufijtë e mesit të lumtur.

Virtyti është mesi midis dy ekstremeve. Këto dy ekstreme duhet kritikuar - kurse virtytin, që është mes këtyre dyjave, duhet lavdëruar -, përveç kur kemi të bëjmë me inteligjencë; atëherë, s’mund të ketë teprim.

Më mirë është të bësh gjynah duke qenë tepër i rreptë, sesa duke qenë tepër i butë.

Është mahnitëse të shohësh sesi virtyti konsiderohet i dashur, por i vështirë, kurse vesi i tmerrshëm, por i lehtë për t’u bërë.

Një person që dëshiron të jetë i drejtë, duhet të vejë veten në pozitën e kundërshtarit. Pastaj, ai do të shohë padrejtësinë e sjelljes së vet.

Përkufizimi i të qenët i disiplinuar është që të jesh i aftë të dallosh shokun nga armiku. Kulmi i budallallëkut dhe i dobësisë është paaftësia për të dalluar armikun nga shoku.

Mos e dorëzo armikun tënd te një zullumqar dhe ti vetë mos i bëj zullum atij. Trajtoje atë ashtu siç do ta trajtoje një shok, përveç që t’i besosh atij. Bëj kujdes të mos përzihesh me të apo t’i ndihmosh atij të ngrihet në shoqëri; kjo do të ishte sjellje e një budallai. Kush e trajton armikun si të barabartë me shokun e vet në afri dhe në përkrahjen ndaj tij, arrin që vetëm t’i bëjë njerëzit t’i shmangen shoqërimit me të dhe ta shohin si të lehtë armiqësimin me të. Ai do të fitojë vetëm mosrespektim nga armiku i tij duke ia dorëzuar atij pikat e veta të dobëta, dhe ai do të humbasë shokun, meqë ky i fundit do t’u bashkohet radhëve të armiqve të tij.

Më madhështorja e veprave të mira është të përmbahesh nga ndëshkimi i armikut tënd dhe të mos e dorëzosh atë të një zullumqar. Sa i përket përzierjes me të, kjo është shenjë e budallenjve që pa vonuar do të humbasin.

E keqja më e madhe është t’i bësh zullum shokun tënd. Sa i përket asaj që ta mbash atë larg nga vetja, ky do të ishte veprim i një personi pa gjallëri, që shkon drejt fatkeqësisë.

Shpirtmadhësia përbëhet nga mospërzierja me armiqtë tu, por duke u treguar atyre mëshirë ndërsa nuk u beson.

Sa e sa njerëz që nuk i kemi parë janë treguar kryelartë për atë që kanë pasur dhe kështu kanë humbur. Ruhu nga ky qëndrim. Vërtet që kjo është dëmshme dhe krejtësisht e pavlerë. Sa e sa njerëz i kemi parë të humbasin, për shkak të asaj që kanë thënë, por kurrë s’kemi dëgjuar për dikë të ketë humbur, për shkak se ka heshtur. Prandaj, ti duhet të flasësh vetëm për ta kënaqur Krijuesin tënd, dhe, nëse ke frikë se do të abuzohet me atë çfarë do të thuash, atëherë hesht.

Rrallëherë kam parë të përsëritet rasti i humbur.

Personi u nënshtrohet sprovave të shumta gjatë jetës së vet, por më të rëndat janë ato që ia shkaktojnë të afërmit. Dëmi që ia bën njeriu njeriut është më i keq sesa dëmi që bëhet nga bishat e egra dhe gjarpërinjtë helmues, sepse ti hiç s’mund të mbrohesh nga njerëzit.

Hipokrizia është gjëja më e përhapur te njerëzit dhe është për t’u çuditur kur sheh që, pavarësisht kësaj, njerëzit i duan vetëm ata që sillen ndaj tyre me hipokrizi.

Nëse themi që karakteret janë të rrumbullakëta si globi ngaqë skajet e tyre takohen, s’do të ishim larg të vërtetës. Vërtet që shohim pasojat e dy gjërave të njoftojnë për pikëllim; dashuria e tepërt bën që personi të bëjë gabime të shumta ashtu siç bën dhe urrejtja e tepërt, dhe kjo mund të shkaktojë ndarje, nëse të dashurit i mungojnë durimi dhe drejtësia.

Nëse personi dominohet nga një pasion natyror, atëherë, sado i fortë dhe i arsyeshëm të jetë në gjërat tjera, ai mund të mposhtet, nëse ti e sulmon këtë pikë të dobët të tij.

Një mendje që dyshon shumë, mëson të gënjejë, pasi ai shpesh ka nevojë të arsyetojë vetveten duke përdorur gënjeshtrën të cilën e ushtron shumë dhe e ka të lehtë ta bëjë këtë.

Dëshmitari më i paanshëm kundër personit të sinqertë është fytyra e tij; ajo bëhet e vrenjtur sapo ai të gënjejë apo është gati ta bëjë këtë.

Dëshmitari më i papajtueshëm kundër një gënjeshtari është gjuha e tij; ajo përdridhet dhe bie në kundërshtim me vetveten.

Është katastrofë më e madhe të kesh një shok të pabesë sesa ta humbasësh atë.

Ata që shfaqin tmerrin më të madh kur ngritin zërin për aktet e turpshme, kanë prirjen më të madhe për t’i bërë ato. Kjo mund të shihet qartë në poshtërsinë e rrugaçëve dhe ofendimin e personave të ndyrë, të cilët kanë mbërritur në pikën më të ulët të poshtërsisë në praktikimin e zanateve të ndyra. Për shembull, ata burra dhe gra që mbahen gjallë duke luajtur në flaut, duke fshirë oborret e fermave, duke punuar si shërbëtorë në thertore, ata që i vizitojnë kafenetë të sanksionuara si vendtubime të njerëzve të nivelit më të ulët apo ahure; kurrkush nuk abuzon me ta më shumë sesa që ata abuzojnë me vetët e tyre. Më shumë së çdokush tjetër ata njoftojnë për skandal ndërsa ata vetë notojnë në të dhe kanë fituar reputacionin më të keq nëpërmjet tij.

Takimet bëjnë që armiqësia të shkrihet. Personi mund të mendojë që, kur shikimet takohen, zemrat rehatohen. Mos e mundo vetveten, nëse shokët tu takojnë armikun tënd, sepse takimi do të pakësojë urrejtjen e këtij të fundit ndaj teje.

Fatkeqësitë më të rënda që mund të godasin janë frika, shqetësimi, sëmundja dhe fukarallëku. Por, gjëja që e bën shpirtin të vuajë më së shumti është shqetësimi për humbjen e gjësë që e do dhe të shohësh të ndodhë atë që e urren. Pas kësaj vjen sëmundja, pastaj frika, pastaj fukarallëku. Provë për këtë është se njerëzit me gatishmëri pranojnë fukarallëkun për t’iu shmangur dhimbjeve të sëmundjes. Se njeriu kërkon me entuziazëm shëndetin dhe nuk llogarit harxhimet për shërim, kur t’ia ketë frikën vdekjes. Kur ky përfundim (vdekja) është i sigurt, ai do të donte të ishte në gjendje ta jepte tërë pasurinë për të shpëtuar dhe për t’u shëruar. Frika është e durueshme, kur ajo largon shqetësimin, meqë njeriu kërkon me tërë qenien e vet të largojë shqetësimin. Sëmundja më e rëndë është dhimbja e vazhdueshme në një organ, që është gjithmonë e njëjtë.

Për të qenë një shpirt fisnik, poshtërimi është më pak i durueshëm sesa të gjitha fatkeqësitë që kemi përshkruar. Në anën tjetër, kësaj më së paku i frikohen shpirtrat e pandershëm.

Tipare të veçanta të karakteristikave të shpirtit.

I mençuri nuk duhet të gjykojë sipas paraqitjeve, kur një qaraman të klithë për mëshirë, të shtiret se po i bëhet zullum, të ankohet, të shtrembërojë, të kthehet e të vajtojë. Unë jam i bindur se personi që sillet kësisoj ishte zullumqari që tejkaloi kufijtë dhe abuzoi jashtë mase. Po ashtu, kam parë një person që duron një padrejtësi të flasë qetësisht, pa u ankuar dhe duke shfaqur vetëm pak shqetësim. Në shikim të parë, pa verifikim të mëtejmë, do ta merrje për zullumqar. Në rastet e këtilla është me rëndësi të konfirmohen faktet, të luftohet me vendosmëri kundër prirjes sonë për të marrë anë, të mos anojmë për ose kundër qëndrimeve të tilla siç përshkruam, dhe të kërkojmë të jemi të paanshëm për të gjithë, meqë këtë na e obligon drejtësia.

Një gjë e çuditshme rreth natyrës njerëzore është se mospërfillja është e keqe, kur e di si ta përdorësh atë nganjëherë. Kjo mund të shpjegohet vetëm me faktin se një person që natyrshëm anon nga mospërfillja, e përdorë atë atëherë kur duhet të jetë syçelë. Ky është hutim pa kurrfarë ndjesie ndaj realitetit. Mospërfillja e tij përket në kapitullin e paditurisë dhe për këtë arsye është e keqe. Në anën tjetër, shpirti që është syçelë për nga natyra, e përdorë mospërfilljen vetëm për një qëllim të mirë, kur nuk ka nevojë të studiojë apo të kërkojë më thellë në çështjen. Të shtiresh se po injoron diçka në këtë rast do të thotë të kuptosh realitetin, të refuzosh të sillesh vrullshëm, të përdorësh maturinë dhe të parandalosh më të keqen. Kështu, është e lavdërueshme të dish të bësh se gjoja s'po dëgjon dhe të jesh natyrshëm i pavëmendshëm ndaj të pakëndshmes.

E njëjta mund të thuhet rreth pranimit nga personi se po ka frikë dhe po fsheh një fakt. Është keq ta shfaqësh bezdinë sapo të nisin telashet, sepse kjo do të thotë se ti s'mund ta kontrollosh vetveten, dhe shfaqja e jote e ndjenjave nuk i shërben ndonjë qëllimi të dobishëm. Vërtet, ligji hyjnor na këshillon kundër kësaj, se kjo (mospërmbajtja) të ndalon nga bërja e asaj që duhet bërë dhe që të bësh përgatitjet e nevojshme përball ngjarjeve që i parasheh dhe të cilat mund të jenë më të tmerrshme sesa situata e tanishme e cila ka shkaktuar këtë frikë.

Tash, meqë është e gabuar të lësh frikën tënde të shihet, e kundërta është e mirë, domethënë, të shfaqësh durim, sepse kjo nënkupton se ti po kontrollon veten tënde, se ti je larg veprimeve të padobishme dhe anon nga veprimet që janë të dobishme dhe me përfitim të atypëratyshëm apo në të ardhmen.

Sa i përket fshehjes së durimit, kjo, po ashtu, është e gabuar, meqë kjo do të dukej sikur je i pandjeshëm, zemërgur dhe i pamëshirshëm. Këto të meta gjenden vetëm tek njerëzit e dobët, me natyrë të mbrapshtë, të egër e të ndyrë.

Meqë krejt kjo është tepër e shëmtuar, e kundërta, e cila përbëhet nga fshehja e faktit se ke bezdi, është e lavdërueshme, sepse është shenjë e keqardhjes, e butësisë, e lëmoshës dhe e dhembshurisë.

Kështu, mund të thuhet se mesi i lumtur për një person është që të ketë një shpirt të ndjeshëm, por një trup të pandjeshëm, domethënë, as në fytyrën e tij e as në sjelljen e tij të mos ketë ndonjë shenjë shqetësimi.

Sikur personi që vlerëson dobët të dinte se çfarë dëmi i kanë sjellë kalkulimet e gabuara të tij deri tani, ai do të gjente sukses në të ardhmen, nëse do të ndalonte të mbështetej në vlerësimin e vet. Allahu na udhëzoftë.

Dëshira e njeriut për të ditur, çfarë duhet t'i tregosh atij e çfarë jo, dhe si të jesh i lavdëruar dhe i njohur.

Ka dëshirime nga të cilat rrallëkush është i lirë, përveç personit mendimet e të cilit janë krejtësisht të pavlera apo atij që e ka mësuar veten me një sistem të përsosur të disiplinës dhe plotësisht e ka zbutur fuqinë e shpirtit të tij të hidhëruar. Në mënyrë që të shërosh dëshirën lakmuese që shpirti ndjen për të zënë informata të cilat personi dëshiron t'i fshehë prej tij apo që të shohë një objekt që personi dëshiron ta fshehë prej tij, ti duhet të mendosh për të gjitha gjërat e llojit të njëjtë të cilat i shpëtojnë në vendet ku ai s'ka qenë, e të mos flasim për zonat e largëta të tokës. Nëse personi merakoset për këto gjëra, ai është plotësisht i çmendur dhe krejtësisht i paarsyeshëm. (Në anën tjetër) Nëse ai nuk merakoset për këto gjëra tjera, a nuk është gjëja e fshehur prej tij e ngjashme me këto gjëra për të cilat ai nuk merakoset apo, në fakt, absolutisht e njëjtë? Personi duhet t'i shumëfishojë argumentet kundër pasionit të vet dhe duhet t'i flasë shpirtit me zërin e arsyes: “O shpirti im, nëse s'e ke ditur se ka pasur diçka të fshehur prej teje, a mendon se do të kishe merak ta dije atë?” S'ka dyshim që përgjigja duhet të jetë “Jo”. Atëherë, ai duhet t'i thotë shpirtit të vet: “Bëhu gjoja nuk e ke ditur se ka pasur diçka të fshehur prej teje. Atëherë, ti mund të çlodhesh dhe do të jesh në gjendje ta largosh shqetësimin, ta zbusësh tundjen e dhimbshme dhe lakminë e urryer.” Këto janë fitore të shumta, përfitime të mëdha, dhe ambicie fisnike për të cilat aspiron personi i mençur dhe të cilat i përbuz vetëm dikush që është krejtësisht i mangët.

Sa i përket personit që ka ambicien dhe maninë për të përhapur famën e vet në çdo vend dhe të kujtohet nëpër shekuj, le të reflektojë dhe t’i flasë shpirtit të vet: “O shpirti im, sikur të ishe i famshëm e i lavdishëm në të gjitha vendet e botës përherë dhe deri në fund të kohës, por që të mos më thuhej kjo dhe që unë të mos di gjë rreth kësaj, a mendon se do të isha i lumtur e i kënaqur për këtë, apo jo?” Padyshim që përgjigja do të ishte “Jo”, meqë çdo përgjigje tjetër do të ishte e pamundshme. Pasi ta ketë bindur veten për këtë të vërtetë, personi duhet të kuptojë se, kur ai të ketë vdekur, s’do të ketë mundësi të dijë se a është i famshëm, apo jo; bile, ai s’do ta kishte ditur këtë ndërsa ishte gjallë, nëse kurrkush s’do t’i tregonte. Ai, gjithashtu, duhet të shqyrtojë dy pika me rëndësi.

Së pari: gjatë kohëve të mëhershme ka pasur një numër të madh pejgamberësh e të Dërguarish (‘alejhimus-salatu ues-selam) të cilëve kurrkush mbi faqen e dheut nuk ua kujton emrin, as ndonjë gjurmë, as ndonjë kujtim, as historinë e tyre, as gjënë më të vogël rreth tyre.

Së dyti: në kohët e lashta, nga burrat e mirë e të virtytshëm ka pasur shoqërues të pejgamberëve, asketë, dijetarë, njerëz të shkëlqyer, mbretër të popujve që janë zhdukur, themelues të qyteteve që tash janë braktisur, oborrtarë të princërve historia e të cilëve nuk na ka mbërritur. Asnjeri sot s’di gjë rreth tyre dhe kurrkush nuk ka as njohurinë më të vogël se ata kanë ekzistuar.

A e ka dëmtuar ky fakt ndonjërin prej atyre që ishin të virtytshëm? A ka asgjësuar kjo vlerat e tyre e punët e mira të tyre? A ua ka ulur vlerën kjo atyre te Krijues i gjithëfuqishëm? Më lini t’i tregoj secilit që tashmë s’e ka ditur se kurrkund në botë nuk ekziston as copëza me e vogël e informatës rreth cilitdo sovrani të botës apo gjeneratave të lashta të cilat i paraprinë dijes së historisë së burrave e që nis me mbretërit e Izraelit. Dhe gjithçka që dimë për historinë e sovranëve të Greqisë e të Persisë nuk shkon më larg se njëmijë vjet. Ku është përkujtimi për burrat që populluan tokën para tyre? A s’është zhdukur e harruar krejtësisht?

Për këtë arsye, i Plotfuqishmi ka folur për “...të Dërguar të cilët Ne nuk t’i kemi përmendur” (en-Nisa, 164), dhe “...dhe shumë gjenerata ndërmjet” (el-Furkan, 38), dhe “Ata që erdhën më pas, që vetëm Allahu di për ta” (Ibrahim, 9). Edhe nëse kujtimi i një person zgjat për një kohë të shkurtër, a do ta bënte kjo atë të ndryshëm nga ata që jetuan në kohët e vjetra ndër popujt që u zhdukën kujtimi i të cilëve, po ashtu, zgjati një kohë para se të humbej krejtësisht?

Ne, gjithashtu, duhet të mendojmë rreth atyre që ishin të famshëm për punët e tyre të mira apo për punët e këqija: a i ngriti fama e tyre për ndonjë gradë tek Allahu? A u solli kjo atyre ndonjë shpërblim që tashmë s’e kishin fituar me anë të punëve të tyre gjatë jetës së tyre?

Meqë kështu qëndron puna, dëshira për t’u bërë i famshëm s’është gjë veçse dëshirë për diçka absolutisht të pakuptimtë e të padobishme. Përkundrazi, i mençuri duhet të aspirojë vetëm të shumëzojë virtytet e veta dhe punët e mira, gjë e cila e bën atë të cilin i zbaton ato të meritojë një reputacion të mirë, lavdërim, aprovim dhe një reputacion të lavdërueshëm, çka e afron më shumë ndaj Krijuesit. Ai do ta mbajë veten në këtë gjendje të dobishme dhe kurrë s’do të humbasë. Dhe ndihma vjen nga Allahu.

Mirënjohja ndaj një mirëbërësi është obligim i domosdoshëm. Për ta përmbushur këtë, ti, së paku, duhet t’ia kthesh të mirën që ai ta ka bërë, dhe më shumë. Pas kësaj, ti duhet të interesohesh për punët e tij, ta mbrosh atë sa të kesh mundësi, t’u përmbahesh me besnikëri premtimeve që ia ke dhënë atij, gjatë jetës së tij apo pas vdekjes së tij, si dhe të afërmeve të tij, si të largëtëve, ashtu dhe të afërmve. Kështu, ti duhet të vazhdosh të tregosh dhembshuri ndaj tij dhe ta këshillosh. Ti duhet të bësh që cilësitë e mira të tij vërtet të dihen dhe duhet t’i fshehësh të metat që ai ka. (Këto obligime të takojnë) për pjesën tjetër të jetës tënde dhe duhet t’u përcillen pasardhësve tu dhe atyre që ti i do.

Mirëpo, nuk është nga mirënjohja të ndihmosh dikë të bëjë gjynah dhe të mos e këshillosh në rastet kur ai dëmton vetveten në këtë botë dhe për tjetrën. Sa i përket të mashtruarit e atij, kjo është të mohosh mirësinë e tij, të sillesh padrejtësisht ndaj tij dhe të mos e njohësh mirësinë e tij. Për më shumë, mirësia dhe dobitë e Allahut ndaj secilës krijesë të Tij janë shumë më të shumta, më të qëndrueshme, më të dobishme se ato të cilitdo mirëbërës. Vërtet, është Allahu Ai, që na i çeli sytë për të parë, na i shpoi veshët për të dëgjuar; është Ai që na dha të tjera shqisa të dobishme dhe na pajisi me të folur dhe mprehtësi, dy dobi me hirin e të cilave në u aftësuam për të dëgjuar Fjalët e Tij. Ai na e nënshtroi gjithçka që ekziston në qiej e mbi tokë – yjet dhe elementet – dhe asnjë nga krijesat e Tij nuk e vendosi mbi ne, përveç engjëjve të Tij, banorëve të qiejve. Çka janë dhuratat e njerëzve krahasuar me këto! Kush imagjinon se po tregohet mirënjohës ndaj një mirëbërësi duke i ndihmuar atij të bëjë keq apo duke e mbështetur atë kur s’duhet, do të ketë mohuar dhuratat e mirëbërësit më të mirë dhe s'do t'i ketë njohur dot. Ai s’do t’i ishte mirënjohës Atij të cilit vërtet i përket i tërë falënderimi; ai s’do ta lavdëronte Atë i cili është esenca e lavdërimit, domethënë, Allahun e plotfuqishëm.

Kush hyn ndërmjet mirëbërësit të tij dhe të keqes duke e kthyer atë te e vërteta e hidhur, do të tregojë mirënjohje të njëmendtë dhe do të përmbushë me përsosuri obligimi e vet ndaj tij. Lavdi Allahut në fillim e mbarim dhe në të gjitha gjendjet!

Mbi mënyrën e pjesëmarrjes në mexhlise (tubime të dijes)

Nëse ti merr pjesë në një mexhlis, sillu vetëm si dikush që dëshiron ta shtojë dijen e vet dhe të fitojë një shpërblim më të madh nga Allahu. Mos u sill si dikush që është i kënaqur me atë që ka, që kërkon gabime për të kritikuar apo ndonjë detaj të çuditshëm për të shitur mend. Kjo do të ishte sjellje e personave të pavlerë, të cilët kurrë nuk arrijnë sukses në studimet që bëjnë.

Nëse vjen me nijet të mirë, gjithmonë do të arrish rezultatet më të mira. Ndryshe, të qëndrosh në shtëpi do të jetë më pak lodhëse për trupin, më e vlefshme për moralin tënd dhe më e dobishme për jetën tënde fetare.

Nëse ti merr pjesë me kushtet që i treguam, kujdesu të adoptosh njërën nga këto tri qëndrime dhe s’mund të ketë të katërt:

Së pari: Të heshtësh me heshtjen e paditurisë. Kështu, ti do të arrish shpërblimin e nijetit tënd për pjesëmarrjen në mexhlis, lavdërim për përmbajtjen tënde, dinjitet në sjelljen tënde dhe shoqërim të atyre me të cilët përzihesh.

Së dyti: Nëse nuk sillesh kësisoj, bëj pyetje të cilat do t’i bënte dikush që dëshiron të mësojë. Atëherë, përveç katër përparësive që i përmendëm, ti do të arrish të pestën, që është shtimi i dijes. Ajo që e karakterizon pyetjen e dikujt që dëshiron të mësojë është se ai pyet vetëm për pikat që s’i di, jo për ato që i di. Të pyesësh për atë që tashmë e di është provë e marrëzisë dhe e shpirtit të lig; këto janë vetëm pallavra dhe humbje e kohës tënde dhe e të tjerëve. Duke e bërë këtë ti vetëm do të provokosh antipati dhe kjo do të ishte një dërdëllitje e pastër. Pra, mos luaj, se kjo është një e gabim i madh.

Nëse personi që ti e pyet përgjigjet kënaqshëm, mos pyet më. Nëse përgjigja e tij s’është e kënaqshme apo nëse ti s’e kupton, thuaj atij “S’po kuptoj” dhe kërko prej tij të shtjellojë. Nëse ai nuk sqarohet më tej, nëse heshtë apo nëse e përsërit atë çfarë tha më herët pa shtuar gjë, hesht, ndryshe ti vetëm do t’i shkaktosh vetes telashe dhe antipati, pa arritur sqarimin e dëshiruar.

Së treti: Ti mund të kundërpërgjigjesh si një dijetar, dmth t’u përgjigjesh argumenteve të parashtruara në një mënyrë që i refuzon ato qartë. Nëse s’je në gjendje të përgjigjesh në këtë mënyrë, nëse ke mundësi që vetëm ta përsëritësh atë çfarë the apo të përgjigjesh duke përdorur argumente të cilat për kundërshtarin tënd s’do të jenë bindëse, mos insisto, meqë me përsëritjen tënde s’do të arrish diçka më shumë; ti do të arrish vetëm ta ngacmosh vetveten dhe të nisësh një armiqësi mes juve dyve, çka do të mund të kishte pasoja të rënda.

Ruhu nga pyetjet që një person me paragjykime do t’i bënte apo nga kundërpërgjigjet e atij që paraqitet sa për sy e faqe dhe është i prirë të mendojë se e ka me vend pa ditur gjë rreth çështjes. Këto dy qëndrime janë të këqija: këto dëshmojnë për mungesë devotshmërie, për një tendencë të madhe për dërdëllitje, për një dobësi shpirtërore dhe mendjemadhësi të konsiderueshme. Le t’ia besojmë çështjen Allahut, i Cili është mbështetësi ynë më i mirë.

Nëse deklarata të caktuara të parashtrohen gojarisht apo nëse has në një tekst, bëj kujdes të mos reagosh ashpërsisht, çka do të sillte mospërmbajtje në gjuhë, para se të sigurohesh me provë të pakundërshtueshme se idetë e shprehura janë të gabuara.

Ti as nuk duhet t’i pranosh ato me entuziazmin e atij që është naiv dhe i bindur, derisa të sigurohesh për saktësinë e tyre me anë të provës së pakundërshtueshme. Në të dyja rastet, ti do t’i mbyllje sytë dhe do t’ia ktheje shpinën së vërtetës. Përndryshe, konsidero atë që të është parashtruar si një që s’është as kundër e as për, apo si një që dëshiron të kuptojë sa të mundet atë që ka dëgjuar dhe lexuar me qëllim që ta shtojë dijen e vet, të adoptojë ide të reja, nëse ato janë të mira, apo t’i refuzojë ato, nëse janë të gabuara. Është e sigurt që, nëse sillesh kësisoj, do të shpërblehesh përgjithësisht, do të lavdërohesh shumë dhe vlerat tua do të njihen.

Personi që është i kënaqur me pasurinë e pakët që ka dhe nuk e ka zili pasurinë tënde, është më i pasur se ti, edhe nëse ti je një mbret. Nëse ky person i reziston karremit të fitimit të cilit ti i je dorëzuar, ai do të jetë shumë më i pasur se ti.

Kushdo që ngrihet mbi gjërat e kësaj bote të cilave ti u je gjunjëzuar, ai është më i fuqishëm se ti.

Është një detyrë fetare për muslimanët që të mësojnë për të mirën dhe ta zbatojnë atë. Kush i bën këto dyja përnjëherësh, i bën dy vepra të vlefshme deri në përsosuri. Por, një person që kënaqet vetëm me të mësuarit e së mirës të tjerëve pa e zbatuar atë, ai bën mirë që i mëson të tjerët, por sillet keq duke dështuar t’i zbatojë mësimet e tij, duke e përzier kështu një mirësi me një veprim të keq. Ky rast është më i parapëlqyer se ai i personit i cili nuk e mëson të mirën më shumë sesa që e zbaton. Personi i këtillë, ndonëse jo i virtytshëm, është më i denjë për t’u imituar dhe është më pak i fajshëm sesa dikush që ndalon mësimin e së mirës dhe kundërshton këdo që e zbaton atë.

Sikur të ishte që vetëm personi i pamëkatë të ndalonte nga e keqja dhe që vetëm personi i virtytshëm të mësonte të mirën, kurrkush s’do të ndalonte nga e keqja dhe s'do të urdhëronte për mirë që nga pejgamberi (sal-lAllahu ‘alejhi ue sel-lem). Kjo do të mjaftonte për të ta qartësuar prishjen, ligësinë dhe përbuzjen e kujtdo që mendon kështu.

Ebu Muhamed (radijAllahu ‘anhu) tha: “Këtu dikush kundërshtoi duke thënë: “Kur el-Hasan (el-Basri) ndalonte nga diçka (e keqe), ai asnjëherë s'e bënte atë; kur ai urdhëronte për diçka (të mirë), ai i zbatonte urdhrat e vet. Urtësia kërkon që edhe ne të veprojmë kësisoj, meqë është thënë se kurrgjë s’është më e neveritshme sesa të predikosh diçka e të mos e zbatosh atë, apo të predikosh kundër një veprimi e pastaj ta bësh atë.”

Ebu Muhamed u përgjigj: “Personi që e tha këtë, gënjeu. Ka diçka edhe më të shëmtuar, domethënë, të mos predikosh të mirën dhe të mos flasësh kundër së keqes dhe, po ashtu, t’ia lejosh vetes të sillesh keq e të mos bësh mirë.”

Ebu Muhamed shtoi: Ebu el-Eswed el-Du’ali tha: “Mos ndalo nga një ves mbas të cilit je vetë i dhënë, se mbi ty do të bjerë turp i madh. Nis me vetveten dhe ndaloja vetes prapësitë. Nëse pushon së përkushtuari atyre, do të bëhesh person i mençur. Atëherë, këshillat tua do të pranohen, njerëzit do të marrin shembull nga dija jote dhe mësimet tua do të jenë të dobishme.”

Ebu Muhamed vazhdoi: Ebu Eswed dëshiroi të dënonte vetëm atë që bën diçka pasi i ndalon të tjerët nga ajo: një veprim i tillë do të ishte dyfish i keq, duke qenë se bëhet nga personi i njëjtë i cili e ndaloi atë. Një poet e kishte me vend këtu, meqë kështu tha i Plotfuqishmi: “A po i urdhëroni njerëzit për mirë ndërsa vetveten po e harroni?” (el-Bekare, 44). S’mund të mendohet se Ebu el-Eswed deshi të shprehte ndonjë ide tjetër. Sa i përket të menduarit se ai nuk deshi të dënohej për një vepër të keqe, Zoti e mbrojt nga kjo! Kjo do të ishte sjellje e një personi të ligë.

Ja ku është një tregim i vërtetë rreth El-Hasanit: Kur ai dëgjoi dikë të thoshte se vetëm një person që s’ka bërë keq ka të drejtë të ndalojë nga e keqja, ai u përgjigj: “Dreqi do të donte që ne të besonim kështu, pastaj kurrkush s’do të mund të ndalonte nga e keqja dhe të urdhëronte për të mirën.” Ebu Muhamed vazhdoi: “El-Hasan pati të drejtë, dhe kështu edhe ne thamë më herët.”

Zoti e bëftë që të njehemi midis atyre që Ai u mundëson të bëjnë mirë dhe ta zbatojnë atë, dhe midis atyre që shohin rrugën e drejtë, meqë kurrkush s’është pa gabime. Dikush që i percepton dobësitë e veta, do t’i harrojë ato të të tjerëve. Allahu na mundësoftë të vdesim në Sunetin e Muhamedit. Amin, o Zoti i botëve!

 

“Ky libër mbaroi me rahmetin e Zotit, me ndihmën dhe me vullnetin e Tij. Allahu e bekoftë Muhamedin, familjen e tij dhe shoqëruesit e tij.”